Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit. Cui Tubuli nomen odio non est? Haec mihi videtur delicatior, ut ita dicam, molliorque ratio, quam virtutis vis gravitasque postulat. Duo Reges: constructio interrete. Quid affers, cur Thorius, cur Caius Postumius, cur omnium horum magister, Orata, non iucundissime vixerit? Nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti.
Quid autem apertius quam, si selectio nulla sit ab iis rebus, quae contra naturam sint, earum rerum, quae sint secundum naturam, fore ut tollatur omnis ea, quae quaeratur laudeturque, prudentia? Quis enim potest istis, quae te, ut ais, delectant, brevibus et acutis auditis de sententia decedere?
Sed plane dicit quod intellegit. Scrupulum, inquam, abeunti; Praetereo multos, in bis doctum hominem et suavem, Hieronymum, quem iam cur Peripateticum appellem nescio. Neque enim disputari sine reprehensione nec cum iracundia aut pertinacia recte disputari potest. Sed utrum hortandus es nobis, Luci, inquit, an etiam tua sponte propensus es? Nos quidem Virtutes sic natae sumus, ut tibi serviremus, aliud negotii nihil habemus. Atque haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam ducit, quam omnes unam appellamus voluptatem. Cupiditates non Epicuri divisione finiebat, sed sua satietate.
Illa tamen simplicia, vestra versuta. Ista ipsa, quae tu breviter: regem, dictatorem, divitem solum esse sapientem, a te quidem apte ac rotunde; Videmusne ut pueri ne verberibus quidem a contemplandis rebus perquirendisque deterreantur? Cur, nisi quod turpis oratio est? Cur fortior sit, si illud, quod tute concedis, asperum et vix ferendum putabit? Odium autem et invidiam facile vitabis. Quando enim Socrates, qui parens philosophiae iure dici potest, quicquam tale fecit? Me igitur ipsum ames oportet, non mea, si veri amici futuri sumus.
Quorum sine causa fieri nihil putandum est. Quid ergo aliud intellegetur nisi uti ne quae pars naturae neglegatur? In omni enim arte vel studio vel quavis scientia vel in ipsa virtute optimum quidque rarissimum est. Quasi vero aut concedatur in omnibus stultis aeque magna esse vitia, et eadem inbecillitate et inconstantia L. Sed in rebus apertissimis nimium longi sumus. Si longus, levis dictata sunt. Transfer idem ad modestiam vel temperantiam, quae est moderatio cupiditatum rationi oboediens. Graccho, eius fere, aequalí?
Qui est in parvis malis. Et tamen ego a philosopho, si afferat eloquentiam, non asperner, si non habeat, non admodum flagitem. Nam aliquando posse recte fieri dicunt nulla expectata nec quaesita voluptate. Quamquam non negatis nos intellegere quid sit voluptas, sed quid ille dicat. Nunc vero a primo quidem mirabiliter occulta natura est nec perspici nec cognosci potest. Hoc ne statuam quidem dicturam pater aiebat, si loqui posset. Maximas vero virtutes iacere omnis necesse est voluptate dominante. Hanc se tuus Epicurus omnino ignorare dicit quam aut qualem esse velint qui honestate summum bonum metiantur.
At multis se probavit. Ratio enim nostra consentit, pugnat oratio. Universa enim illorum ratione cum tota vestra confligendum puto. Non elogia monimentorum id significant, velut hoc ad portam: Hunc unum plurimae consentiunt gentes populi primarium fuisse virum. De quibus cupio scire quid sentias. Nunc haec primum fortasse audientis servire debemus.
Atque haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam ducit, quam omnes unam appellamus voluptatem.
Cognitio autem haec est una nostri, ut vim corporis animique norimus sequamurque eam vitam, quae rebus iis ipsis perfruatur. Hic, qui utrumque probat, ambobus debuit uti, sicut facit re, neque tamen dividit verbis. Vives, inquit Aristo, magnifice atque praeclare, quod erit cumque visum ages, numquam angere, numquam cupies, numquam timebis. Quarum ambarum rerum cum medicinam pollicetur, luxuriae licentiam pollicetur. Hoc est vim afferre, Torquate, sensibus, extorquere ex animis cognitiones verborum, quibus inbuti sumus. Nam et a te perfici istam disputationem volo, nec tua mihi oratio longa videri potest. Nam illud vehementer repugnat, eundem beatum esse et multis malis oppressum. Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Consumis squilla atque acupensere cum decimano.
Aufidio, praetorio, erudito homine, oculis capto, saepe audiebam, cum se lucis magis quam utilitatis desiderio moveri diceret. Sextilio Rufo, cum is rem ad amicos ita deferret, se esse heredem Q. Non quam nostram quidem, inquit Pomponius iocans; Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem ego a principio ita me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones. Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse videamur? Nos autem non solum beatae vitae istam esse oblectationem videmus, sed etiam levamentum miseriarum. De maximma autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et eius maxima partis administrari. Cur igitur easdem res, inquam, Peripateticis dicentibus verbum nullum est, quod non intellegatur? Nec vero pietas adversus deos nec quanta iis gratia debeatur sine explicatione naturae intellegi potest. Videsne quam sit magna dissensio?
Non est ista, inquam, Piso, magna dissensio. Alia quaedam dicent, credo, magna antiquorum esse peccata, quae ille veri investigandi cupidus nullo modo ferre potuerit. Ex quo, id quod omnes expetunt, beate vivendi ratio inveniri et comparari potest. Sed id ne cogitari quidem potest quale sit, ut non repugnet ipsum sibi. Nos autem non solum beatae vitae istam esse oblectationem videmus, sed etiam levamentum miseriarum. Cur post Tarentum ad Archytam? Quo modo autem philosophus loquitur?
Quamquam ab iis philosophiam et omnes ingenuas disciplinas habemus; Ut pompa, ludis atque eius modi spectaculis teneantur ob eamque rem vel famem et sitim perferant? Stuprata per vim Lucretia a regis filio testata civis se ipsa interemit. Velut ego nunc moveor. Hunc igitur finem illi tenuerunt, quodque ego pluribus verbis, illi brevius secundum naturam vivere, hoc iis bonorum videbatur extremum. Tecum optime, deinde etiam cum mediocri amico. Quantum Aristoxeni ingenium consumptum videmus in musicis?
Restinguet citius, si ardentem acceperit. Ita ceterorum sententiis semotis relinquitur non mihi cum Torquato, sed virtuti cum voluptate certatio. Iam id ipsum absurdum, maximum malum neglegi. Praeclare Laelius, et recte sofñw, illudque vere: O Publi, o gurges, Galloni! es homo miser, inquit. Nihilne te delectat umquam -video, quicum loquar-, te igitur, Torquate, ipsum per se nihil delectat? Quodsi ipsam honestatem undique pertectam atque absolutam. Hosne igitur laudas et hanc eorum, inquam, sententiam sequi nos censes oportere? Sin eam, quam Hieronymus, ne fecisset idem, ut voluptatem illam Aristippi in prima commendatione poneret. Quis animo aequo videt eum, quem inpure ac flagitiose putet vivere? Et quidem iure fortasse, sed tamen non gravissimum est testimonium multitudinis. Sed haec quidem liberius ab eo dicuntur et saepius. Eiuro, inquit adridens, iniquum, hac quidem de re;
Sin autem reliqua appetenda sunt, cur, quod est ultimum rerum appetendarum, id non aut ex omnium earum aut ex plurimarum et maximarum appetitione concluditur? Nam haec ipsa mihi erunt in promptu, quae modo audivi, nec ante aggrediar, quam te ab istis, quos dicis, instructum videro. Fadio Gallo, cuius in testamento scriptum esset se ab eo rogatum ut omnis hereditas ad filiam perveniret. Itaque homo in primis ingenuus et gravis, dignus illa familiaritate Scipionis et Laelii, Panaetius, cum ad Q. Sin autem eos non probabat, quid attinuit cum iis, quibuscum re concinebat, verbis discrepare? Itaque haec cum illis est dissensio, cum Peripateticis nulla sane. Legimus tamen Diogenem, Antipatrum, Mnesarchum, Panaetium, multos alios in primisque familiarem nostrum Posidonium. Poterat autem inpune; His singulis copiose responderi solet, sed quae perspicua sunt longa esse non debent. Ergo infelix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est?
Nam qui valitudinem aestimatione aliqua dignam iudicamus neque eam tamen in bonis ponimus, idem censemus nullam esse tantam aestimationem, ut ea virtuti anteponatur.
Quae quod Aristoni et Pyrrhoni omnino visa sunt pro nihilo, ut inter optime valere et gravissime aegrotare nihil prorsus dicerent interesse, recte iam pridem contra eos desitum est disputari.
Nihil illinc huc pervenit. Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse videamur? At, si voluptas esset bonum, desideraret. Aliter enim explicari, quod quaeritur, non potest. Itaque his sapiens semper vacabit. Immo istud quidem, inquam, quo loco quidque, nisi iniquum postulo, arbitratu meo. Negabat igitur ullam esse artem, quae ipsa a se proficisceretur; Praeterea sublata cognitione et scientia tollitur omnis ratio et vitae degendae et rerum gerendarum. Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris? Graece donan, Latine voluptatem vocant. Expectoque quid ad id, quod quaerebam, respondeas.
Mihi, inquam, qui te id ipsum rogavi? Nam si dicent ab illis has res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est cur tam multos legant, quam legendi sunt. Nec vero alia sunt quaerenda contra Carneadeam illam sententiam. At quanta conantur! Mundum hunc omnem oppidum esse nostrum! Incendi igitur eos, qui audiunt, vides. Epicurus autem cum in prima commendatione voluptatem dixisset, si eam, quam Aristippus, idem tenere debuit ultimum bonorum, quod ille; Quae cum essent dicta, discessimus.
Si quidem, inquit, tollerem, sed relinquo. Verum hoc idem saepe faciamus. Satis est ad hoc responsum. Quid sequatur, quid repugnet, vident. Sedulo, inquam, faciam. Bonum liberi: misera orbitas. Utrum igitur tibi non placet, inquit, virtutisne tantam esse vim, ut ad beate vivendum se ipsa contenta sit? Bonum liberi: misera orbitas. Etsi ea quidem, quae adhuc dixisti, quamvis ad aetatem recte isto modo dicerentur. Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae, quid historiae cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot versuum memoria voluptatis affert?
Sin tantum modo ad indicia veteris memoriae cognoscenda, curiosorum. Fortasse id optimum, sed ubi illud: Plus semper voluptatis? Itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum instituendarum voluntates fieri propter voluptatem; Theophrastum tamen adhibeamus ad pleraque, dum modo plus in virtute teneamus, quam ille tenuit, firmitatis et roboris. Hos contra singulos dici est melius.
Quorum omnium quae sint notitiae, quae quidem significentur rerum vocabulis, quaeque cuiusque vis et natura sit mox videbimus. Est igitur officium eius generis, quod nec in bonis ponatur nec in contrariis. Nemo nostrum credebat, eratque veri similius hunc mentiri, cuius interesset, quam illum, qui id se rogasse scripsisset, quod debuisset rogare. Epicurus autem cum in prima commendatione voluptatem dixisset, si eam, quam Aristippus, idem tenere debuit ultimum bonorum, quod ille; Itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum instituendarum voluntates fieri propter voluptatem; Nec vero hoc oratione solum, sed multo magis vita et factis et moribus comprobavit.
Commoda autem et incommoda in eo genere sunt, quae praeposita et reiecta diximus;
Crasso, quem semel ait in vita risisse Lucilius, non contigit, ut ea re minus agelastoj ut ait idem, vocaretur. Quos quidem dies quem ad modum agatis et in quantam hominum facetorum urbanitatem incurratis, non diconihil opus est litibus-; Quos quidem tibi studiose et diligenter tractandos magnopere censeo. Tum ille: Tu autem cum ipse tantum librorum habeas, quos hic tandem requiris? Quae autem natura suae primae institutionis oblita est? Nec vero hoc oratione solum, sed multo magis vita et factis et moribus comprobavit. Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae, quid historiae cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot versuum memoria voluptatis affert?
Et harum quidem rerum facilis est et expedita distinctio. Quis enim potest istis, quae te, ut ais, delectant, brevibus et acutis auditis de sententia decedere? A primo, ut opinor, animantium ortu petitur origo summi boni. Eorum enim est haec querela, qui sibi cari sunt seseque diligunt.
Ita enim se Athenis collocavit, ut sit paene unus ex Atticis, ut id etiam cognomen videatur habiturus.
Quae quidem adhuc peregrinari Romae videbatur nec offerre sese nostris sermonibus, et ista maxime propter limatam quandam et rerum et verborum tenuitatem. Idem adhuc; Itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum instituendarum voluntates fieri propter voluptatem; Ut nemo dubitet, eorum omnia officia quo spectare, quid sequi, quid fugere debeant? Itaque ne iustitiam quidem recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed quia iucunditatis vel plurimum afferat. Animi enim quoque dolores percipiet omnibus partibus maiores quam corporis. Sed quamvis comis in amicis tuendis fuerit, tamen, si haec vera sunt-nihil enim affirmo-, non satis acutus fuit. Apparet statim, quae sint officia, quae actiones. Ab his oratores, ab his imperatores ac rerum publicarum principes extiterunt. Sed haec ab Antiocho, familiari nostro, dicuntur multo melius et fortius, quam a Stasea dicebantur. Nos commodius agimus. Ratio quidem vestra sic cogit.
Voluptatem cum summum bonum diceret, primum in eo ipso parum vidit, deinde hoc quoque alienum; At enim sequor utilitatem. Sit sane ista voluptas. Immo istud quidem, inquam, quo loco quidque, nisi iniquum postulo, arbitratu meo. Hoc positum in Phaedro a Platone probavit Epicurus sensitque in omni disputatione id fieri oportere. Haec et tu ita posuisti, et verba vestra sunt. Tria genera bonorum; Simul atque natum animal est, gaudet voluptate et eam appetit ut bonum, aspernatur dolorem ut malum. Hunc igitur finem illi tenuerunt, quodque ego pluribus verbis, illi brevius secundum naturam vivere, hoc iis bonorum videbatur extremum. Quodcumque in mentem incideret, et quodcumque tamquam occurreret. Numquam hoc ita defendit Epicurus neque Metrodorus aut quisquam eorum, qui aut saperet aliquid aut ista didicisset.
Ut vero conservetur omnis homini erga hominem societas, coniunctio, caritas, et emolumenta et detrimenta, quae felmata et blammata appellant, communia esse voluerunt; Ita est quoddam commune officium sapientis et insipientis, ex quo efficitur versari in iis, quae media dicamus. Nec enim, dum metuit, iustus est, et certe, si metuere destiterit, non erit; Cum sciret confestim esse moriendum eamque mortem ardentiore studio peteret, quam Epicurus voluptatem petendam putat. Tum ego: Non mehercule, inquam, soleo temere contra Stoicos, non quo illis admodum assentiar, sed pudore impedior; Duarum enim vitarum nobis erunt instituta capienda. Itaque hic ipse iam pridem est reiectus; Tubulo putas dicere?
Illud dico, ea, quae dicat, praeclare inter se cohaerere. Hoc unum Aristo tenuit: praeter vitia atque virtutes negavit rem esse ullam aut fugiendam aut expetendam. Quo igitur, inquit, modo? In his igitur partibus duabus nihil erat, quod Zeno commutare gestiret. Cur tantas regiones barbarorum pedibus obiit, tot maria transmisit? Sed tamen intellego quid velit. Quod quidem iam fit etiam in Academia. Ratio enim nostra consentit, pugnat oratio. Sic enim censent, oportunitatis esse beate vivere. Quae quidem sapientes sequuntur duce natura tamquam videntes;
Quocirca eodem modo sapiens erit affectus erga amicum, quo in se ipsum, quosque labores propter suam voluptatem susciperet, eosdem suscipiet propter amici voluptatem. Quid loquor de nobis, qui ad laudem et ad decus nati, suscepti, instituti sumus? Hunc vos beatum; Tu autem inter haec tantam multitudinem hominum interiectam non vides nec laetantium nec dolentium? Concinnus deinde et elegans huius, Aristo, sed ea, quae desideratur, a magno philosopho, gravitas, in eo non fuit; Cur igitur easdem res, inquam, Peripateticis dicentibus verbum nullum est, quod non intellegatur? Id mihi magnum videtur.
Animadverti, ínquam, te isto modo paulo ante ponere, et scio ab Antiocho nostro dici sic solere; Dic in quovis conventu te omnia facere, ne doleas.
Duarum enim vitarum nobis erunt instituta capienda. Ait enim se, si uratur, Quam hoc suave! dicturum. Praeclare hoc quidem. Quae cum dixisset paulumque institisset, Quid est? Facit igitur Lucius noster prudenter, qui audire de summo bono potissimum velit; Hic, qui utrumque probat, ambobus debuit uti, sicut facit re, neque tamen dividit verbis. Nihil enim arbitror esse magna laude dignum, quod te praetermissurum credam aut mortis aut doloris metu. Societatem coniunctionis humanae munifice et aeque tuens iustitia dicitur, cui sunt adiunctae pietas, bonitas, liberalitas, benignitas, comitas, quaeque sunt generis eiusdem. Igitur neque stultorum quisquam beatus neque sapientium non beatus. Si longus, levis;
Certe non potest. Qua igitur re ab deo vincitur, si aeternitate non vincitur? Diodorus, eius auditor, adiungit ad honestatem vacuitatem doloris. Oculorum, inquit Plato, est in nobis sensus acerrimus, quibus sapientiam non cernimus. Quod est, ut dixi, habere ea, quae secundum naturam sint, vel omnia vel plurima et maxima. Stoici restant, ei quidem non unam aliquam aut alteram rem a nobis, sed totam ad se nostram philosophiam transtulerunt;
Praeterea et appetendi et refugiendi et omnino rerum gerendarum initia proficiscuntur aut a voluptate aut a dolore.
Addidisti ad extremum etiam indoctum fuisse. Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris? Et nunc quidem quod eam tuetur, ut de vite potissimum loquar, est id extrinsecus; Si quicquam extra virtutem habeatur in bonis. Consequens enim est et post oritur, ut dixi. Qui convenit? Quare ad ea primum, si videtur; Equidem, sed audistine modo de Carneade?
Qui autem de summo bono dissentit de tota philosophiae ratione dissentit. Quem Tiberina descensio festo illo die tanto gaudio affecit, quanto L.
Multa sunt dicta ab antiquis de contemnendis ac despiciendis rebus humanis; Nam ante Aristippus, et ille melius. Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. An est aliquid per se ipsum flagitiosum, etiamsi nulla comitetur infamia? Quid sequatur, quid repugnet, vident. Restatis igitur vos;
Prioris generis est docilitas, memoria; Vos autem cum perspicuis dubia debeatis illustrare, dubiis perspicua conamini tollere. Ab hoc autem quaedam non melius quam veteres, quaedam omnino relicta. Quod mihi quidem visus est, cum sciret, velle tamen confitentem audire Torquatum. Quid, si non modo utilitatem tibi nullam afferet, sed iacturae rei familiaris erunt faciendae, labores suscipiendi, adeundum vitae periculum? Possumusne hic scire qualis sit, nisi contulerimus inter nos, cum finem bonorum dixerimus, quid finis, quid etiam sit ipsum bonum? Zenonis est, inquam, hoc Stoici. Quamquam tu hanc copiosiorem etiam soles dicere. Ita relinquitur sola haec disciplina digna studiosis ingenuarum artium, digna eruditis, digna claris viris, digna principibus, digna regibus. Nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti.
Atqui, inquam, Cato, si istud optinueris, traducas me ad te totum licebit. Eaedem res maneant alio modo. Mihi vero, inquit, placet agi subtilius et, ut ipse dixisti, pressius. Graecum enim hunc versum nostis omnes-: Suavis laborum est praeteritorum memoria. Ego vero isti, inquam, permitto. Sed haec omittamus; Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de ea re quaeri. Servari enim iustitia nisi a forti viro, nisi a sapiente non potest. Mihi autem nihil tam perspicuum videtur, quam has sententias eorum philosophorum re inter se magis quam verbis dissidere; Num igitur utiliorem tibi hunc Triarium putas esse posse, quam si tua sint Puteolis granaria? Vos autem cum perspicuis dubia debeatis illustrare, dubiis perspicua conamini tollere. Quia dolori non voluptas contraria est, sed doloris privatio. Sed qui ad voluptatem omnia referens vivit ut Gallonius, loquitur ut Frugi ille Piso, non audio nec eum, quod sentiat, dicere existimo. Potius inflammat, ut coercendi magis quam dedocendi esse videantur.
An haec ab eo non dicuntur? Mihi autem nihil tam perspicuum videtur, quam has sententias eorum philosophorum re inter se magis quam verbis dissidere; Consequatur summas voluptates non modo parvo, sed per me nihilo, si potest; Nam Metrodorum non puto ipsum professum, sed, cum appellaretur ab Epicuro, repudiare tantum beneficium noluisse; Vos autem cum perspicuis dubia debeatis illustrare, dubiis perspicua conamini tollere. Si mala non sunt, iacet omnis ratio Peripateticorum. Odium autem et invidiam facile vitabis.
Aliud est enim poëtarum more verba fundere, aliud ea, quae dicas, ratione et arte distinguere.
Vides igitur, si amicitiam sua caritate metiare, nihil esse praestantius, sin emolumento, summas familiaritates praediorum fructuosorum mercede superari. Sed isti ipsi, qui voluptate et dolore omnia metiuntur, nonne clamant sapienti plus semper adesse quod velit quam quod nolit?
Sin aliud quid voles, postea. Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse videamur? Nihil acciderat ei, quod nollet, nisi quod anulum, quo delectabatur, in mari abiecerat. Ita fit beatae vitae domina fortuna, quam Epicurus ait exiguam intervenire sapienti. Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris? Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse videamur? Dat enim id nobis solitudo, quod si qui deus diceret, numquam putarem me in Academia tamquam philosophum disputaturum. Animum autem reliquis rebus ita perfecit, ut corpus; Hoc est non dividere, sed frangere. Videsne quam sit magna dissensio? Nec vero hoc oratione solum, sed multo magis vita et factis et moribus comprobavit.
Dat enim intervalla et relaxat. Scripta sane et multa et polita, sed nescio quo pacto auctoritatem oratio non habet. In quibus doctissimi illi veteres inesse quiddam caeleste et divinum putaverunt. Fortasse id optimum, sed ubi illud: Plus semper voluptatis? Apud ceteros autem philosophos, qui quaesivit aliquid, tacet; At quanta conantur! Mundum hunc omnem oppidum esse nostrum! Incendi igitur eos, qui audiunt, vides. Ego vero isti, inquam, permitto. Hoc dixerit potius Ennius: Nimium boni est, cui nihil est mali. Ratio ista, quam defendis, praecepta, quae didicisti, quae probas, funditus evertunt amicitiam, quamvis eam Epicurus, ut facit, in caelum efferat laudibus. Hoc ipsum elegantius poni meliusque potuit.
Ita similis erit ei finis boni, atque antea fuerat, neque idem tamen; Restat locus huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, quam, si voluptas summum sit bonum, affirmatis nullam omnino fore.
Sed quamquam negant nec virtutes nec vitia crescere, tamen utrumque eorum fundi quodam modo et quasi dilatari putant. Occultum facinus esse potuerit, gaudebit;
Nos autem non solum beatae vitae istam esse oblectationem videmus, sed etiam levamentum miseriarum. Utrum igitur tibi litteram videor an totas paginas commovere? Ut id aliis narrare gestiant? Ergo id est convenienter naturae vivere, a natura discedere. Illum mallem levares, quo optimum atque humanissimum virum, Cn. Nullis enim partitionibus, nullis definitionibus utuntur ipsique dicunt ea se modo probare, quibus natura tacita adsentiatur. Deque his rebus satis multa in nostris de re publica libris sunt dicta a Laelio. Vobis autem, quibus nihil est aliud propositum nisi rectum atque honestum, unde officii, unde agendi principlum nascatur non reperietis. Itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum instituendarum voluntates fieri propter voluptatem; Quae cum dixisset, finem ille.
Nec lapathi suavitatem acupenseri Galloni Laelius anteponebat, sed suavitatem ipsam neglegebat; A villa enim, credo, et: Si ibi te esse scissem, ad te ipse venissem.
Quod iam a me expectare noli. Est, ut dicis, inquit; Expressa vero in iis aetatibus, quae iam confirmatae sunt. Sin te auctoritas commovebat, nobisne omnibus et Platoni ipsi nescio quem illum anteponebas? Sed virtutem ipsam inchoavit, nihil amplius. Deinceps videndum est, quoniam satis apertum est sibi quemque natura esse carum, quae sit hominis natura. Curium putes loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea sit bonum neget se posse ne suspicari quidem. Atque etiam ad iustitiam colendam, ad tuendas amicitias et reliquas caritates quid natura valeat haec una cognitio potest tradere. Est autem eius generis actio quoque quaedam, et quidem talis, ut ratio postulet agere aliquid et facere eorum. Immo sit sane nihil melius, inquam-nondum enim id quaero-, num propterea idem voluptas est, quod, ut ita dicam, indolentia? Ait enim se, si uratur, Quam hoc suave! dicturum. Haec dicuntur inconstantissime. An quod ita callida est, ut optime possit architectari voluptates? Sed residamus, inquit, si placet.
A villa enim, credo, et: Si ibi te esse scissem, ad te ipse venissem. Ergo, inquit, tibi Q. Nihil opus est exemplis hoc facere longius. Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni utilitate sine ullis praemiis fructibusve per se ipsum possit iure laudari. Huc et illuc, Torquate, vos versetis licet, nihil in hac praeclara epistula scriptum ab Epicuro congruens et conveniens decretis eius reperietis. Huic verbo omnes, qui ubique sunt, qui Latine sciunt, duas res subiciunt, laetitiam in animo, commotionem suavem iucunditatis in corpore. Unum nescio, quo modo possit, si luxuriosus sit, finitas cupiditates habere. Is ita vivebat, ut nulla tam exquisita posset inveniri voluptas, qua non abundaret. Quid iudicant sensus? Qui-vere falsone, quaerere mittimus-dicitur oculis se privasse; Confecta res esset.
At hoc in eo M. Utilitatis causa amicitia est quaesita. Quod autem patrocinium aut quae ista causa est voluptatis, quae nec testes ullos e claris viris nec laudatores poterit adhibere? Inde sermone vario sex illa a Dipylo stadia confecimus. Est enim perspicuum nullam artem ipsam in se versari, sed esse aliud artem ipsam, aliud quod propositum sit arti. Eademne, quae restincta siti? Tu autem negas fortem esse quemquam posse, qui dolorem malum putet.
Omnes enim iucundum motum, quo sensus hilaretur. Quamquam ex omnibus philosophis Stoici plurima novaverunt, Zenoque, eorum princeps, non tam rerum inventor fuit quam verborum novorum. Quaeque de virtutibus dicta sunt, quem ad modum eae semper voluptatibus inhaererent, eadem de amicitia dicenda sunt. Et ille ridens: Video, inquit, quid agas; Non autem hoc: igitur ne illud quidem. Quoniam, inquiunt, omne peccatum inbecillitatis et inconstantiae est, haec autem vitia in omnibus stultis aeque magna sunt, necesse est paria esse peccata. Nec enim, omnes avaritias si aeque avaritias esse dixerimus, sequetur ut etiam aequas esse dicamus. Quid enim de amicitia statueris utilitatis causa expetenda vides. Atque ut a corpore ordiar, videsne ut, si quae in membris prava aut debilitata aut inminuta sint, occultent homines?
Expressa vero in iis aetatibus, quae iam confirmatae sunt. Habes, inquam, Cato, formam eorum, de quibus loquor, philosophorum. Piso igitur hoc modo, vir optimus tuique, ut scis, amantissimus. At habetur! Et ego id scilicet nesciebam! Sed ut sit, etiamne post mortem coletur? Et homini, qui ceteris animantibus plurimum praestat, praecipue a natura nihil datum esse dicemus? Ad corpus diceres pertinere-, sed ea, quae dixi, ad corpusne refers? -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. Etsi ea quidem, quae adhuc dixisti, quamvis ad aetatem recte isto modo dicerentur. Utinam quidem dicerent alium alio beatiorem! Iam ruinas videres. Etenim semper illud extra est, quod arte comprehenditur.
Ratio quidem vestra sic cogit.
Quae diligentissime contra Aristonem dicuntur a Chryippo. Quae quidem adhuc peregrinari Romae videbatur nec offerre sese nostris sermonibus, et ista maxime propter limatam quandam et rerum et verborum tenuitatem. Atque etiam ad iustitiam colendam, ad tuendas amicitias et reliquas caritates quid natura valeat haec una cognitio potest tradere. Quae rursus dum sibi evelli ex ordine nolunt, horridiores evadunt, asperiores, duriores et oratione et moribus. Erit enim mecum, si tecum erit. Quid de Pythagora? Erit enim instructus ad mortem contemnendam, ad exilium, ad ipsum etiam dolorem. Nihil opus est exemplis hoc facere longius. Itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum instituendarum voluntates fieri propter voluptatem; Atque ut ceteri dicere existimantur melius quam facere, sic hi mihi videntur facere melius quam dicere. Cur post Tarentum ad Archytam? Quare attende, quaeso. Illa videamus, quae a te de amicitia dicta sunt. Num igitur dubium est, quin, si in re ipsa nihil peccatur a superioribus, verbis illi commodius utantur? Ex ea difficultate illae fallaciloquae, ut ait Accius, malitiae natae sunt.
Hic si Peripateticus fuisset, permansisset, credo, in sententia, qui dolorem malum dicunt esse, de asperitate autem eius fortiter ferenda praecipiunt eadem, quae Stoici.
Et qui ipsi sibi bellum indixissent, cruciari dies, noctes torqueri vellent, nec vero sese ipsi accusarent ob eam causam, quod se male suis rebus consuluisse dicerent.
Non elogia monimentorum id significant, velut hoc ad portam: Hunc unum plurimae consentiunt gentes populi primarium fuisse virum. Est, ut dicis, inquit; Quare si potest esse beatus is, qui est in asperis reiciendisque rebus, potest is quoque esse. Quae iam oratio non a philosopho aliquo, sed a censore opprimenda est.
Eadem nunc mea adversum te oratio est. Nam illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae senserit ille, tibi non vera videantur. Illa tamen simplicia, vestra versuta. Tu autem negas fortem esse quemquam posse, qui dolorem malum putet. Hic nihil fuit, quod quaereremus. Tum ille: Tu autem cum ipse tantum librorum habeas, quos hic tandem requiris? Sed tamen intellego quid velit. Quis est, qui non oderit libidinosam, protervam adolescentiam? Quod enim testimonium maius quaerimus, quae honesta et recta sint, ipsa esse optabilia per sese, cum videamus tanta officia morientis?
Et hercule-fatendum est enim, quod sentio -mirabilis est apud illos contextus rerum. Quae fere omnia appellantur uno ingenii nomine, easque virtutes qui habent, ingeniosi vocantur.
Nos quidem Virtutes sic natae sumus, ut tibi serviremus, aliud negotii nihil habemus. Ita finis bonorum existit secundum naturam vivere sic affectum, ut optime is affici possit ad naturamque accommodatissime. Cur, nisi quod turpis oratio est? Sed fac ista esse non inportuna; Quos nisi redarguimus, omnis virtus, omne decus, omnis vera laus deserenda est. Quid ergo dubitamus, quin, si non dolere voluptas sit summa, non esse in voluptate dolor sit maximus? Ne discipulum abducam, times. Cum id fugiunt, re eadem defendunt, quae Peripatetici, verba.
Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de ea re quaeri. Illud quaero, quid ei, qui in voluptate summum bonum ponat, consentaneum sit dicere. Nam, ut paulo ante docui, augendae voluptatis finis est doloris omnis amotio. Itaque eos id agere, ut a se dolores, morbos, debilitates repellant. Inquit, dasne adolescenti veniam? Et ille ridens: Video, inquit, quid agas; Fortitudinis quaedam praecepta sunt ac paene leges, quae effeminari virum vetant in dolore. Totum autem id externum est, et quod externum, id in casu est. De hominibus dici non necesse est. -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. Hanc ergo intuens debet institutum illud quasi signum absolvere.
Quid est enim aliud esse versutum? Perspicuum est enim, nisi aequitas, fides, iustitia proficiscantur a natura, et si omnia haec ad utilitatem referantur, virum bonum non posse reperiri; Quaero igitur, quo modo hae tantae commendationes a natura profectae subito a sapientia relictae sint. Ergo et avarus erit, sed finite, et adulter, verum habebit modum, et luxuriosus eodem modo. Mihi quidem Homerus huius modi quiddam vidisse videatur in iis, quae de Sirenum cantibus finxerit. Id autem eius modi est, ut additum ad virtutem auctoritatem videatur habiturum et expleturum cumulate vitam beatam, de quo omnis haec quaestio est. Illud urgueam, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit. Atque haec coniunctio confusioque virtutum tamen a philosophis ratione quadam distinguitur. Haec dicuntur inconstantissime. Praeclare Laelius, et recte sofñw, illudque vere: O Publi, o gurges, Galloni! es homo miser, inquit. At iam decimum annum in spelunca iacet. Apparet statim, quae sint officia, quae actiones. Stoici autem, quod finem bonorum in una virtute ponunt, similes sunt illorum; Vobis autem, quibus nihil est aliud propositum nisi rectum atque honestum, unde officii, unde agendi principlum nascatur non reperietis. Quippe: habes enim a rhetoribus;
Nos quidem Virtutes sic natae sumus, ut tibi serviremus, aliud negotii nihil habemus. At ille non pertimuit saneque fidenter: Istis quidem ipsis verbis, inquit; Quod enim vituperabile est per se ipsum, id eo ipso vitium nominatum puto, vel etiam a vitio dictum vituperari. Item de contrariis, a quibus ad genera formasque generum venerunt. Quod cum dixissent, ille contra. Quae si potest singula consolando levare, universa quo modo sustinebit? Ergo adhuc, quantum equidem intellego, causa non videtur fuisse mutandi nominis. Mihi quidem Homerus huius modi quiddam vidisse videatur in iis, quae de Sirenum cantibus finxerit. Istam voluptatem perpetuam quis potest praestare sapienti? Nam Metrodorum non puto ipsum professum, sed, cum appellaretur ab Epicuro, repudiare tantum beneficium noluisse; Eam si varietatem diceres, intellegerem, ut etiam non dicente te intellego; Aliter enim explicari, quod quaeritur, non potest. Negat esse eam, inquit, propter se expetendam.
Illa sunt similia: hebes acies est cuipiam oculorum, corpore alius senescit; Quid ergo dubitamus, quin, si non dolere voluptas sit summa, non esse in voluptate dolor sit maximus? Ex quo illud efficitur, qui bene cenent omnis libenter cenare, qui libenter, non continuo bene. Itaque sensibus rationem adiunxit et ratione effecta sensus non reliquit. Velut ego nunc moveor. Multa sunt dicta ab antiquis de contemnendis ac despiciendis rebus humanis; Haec quo modo conveniant, non sane intellego. Quid tanto concursu honestissimorum studiorum, tanto virtutum comitatu, si ea nullam ad aliam rem nisi ad voluptatem conquiruntur?
Quocumque enim modo summum bonum sic exponitur, ut id vacet honestate, nec officia nec virtutes in ea ratione nec amicitiae constare possunt.
Et nemo nimium beatus est; Cur fortior sit, si illud, quod tute concedis, asperum et vix ferendum putabit? Sed non sunt in eo genere tantae commoditates corporis tamque productae temporibus tamque multae. Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse videamur? Collige omnia, quae soletis: Praesidium amicorum. Quippe, inquieta cum tam docuerim gradus istam rem non habere quam virtutem, in qua sit ipsum etíam beatum. Optime, inquam. Aperiendum est igitur, quid sit voluptas; Bonum incolumis acies: misera caecitas. -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. Duae sunt enim res quoque, ne tu verba solum putes. Age sane, inquam.
Atqui eorum nihil est eius generis, ut sit in fine atque extrerno bonorum.
Quamquam non negatis nos intellegere quid sit voluptas, sed quid ille dicat. Quae contraria sunt his, malane? Apparet statim, quae sint officia, quae actiones. Sunt autem, qui dicant foedus esse quoddam sapientium, ut ne minus amicos quam se ipsos diligant. Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Est autem a te semper dictum nec gaudere quemquam nisi propter corpus nec dolere.
Quid turpius quam sapientis vitam ex insipientium sermone pendere? Quae duo sunt, unum facit. Illa argumenta propria videamus, cur omnia sint paria peccata. Scrupulum, inquam, abeunti; Sint modo partes vitae beatae. Nos vero, inquit ille; Consequens enim est et post oritur, ut dixi. Sunt enim quasi prima elementa naturae, quibus ubertas orationis adhiberi vix potest, nec equidem eam cogito consectari. Scrupulum, inquam, abeunti; Legimus tamen Diogenem, Antipatrum, Mnesarchum, Panaetium, multos alios in primisque familiarem nostrum Posidonium. Deinde disputat, quod cuiusque generis animantium statui deceat extremum. Tum Quintus: Est plane, Piso, ut dicis, inquit. Itaque contra est, ac dicitis; Si longus, levis dictata sunt.
Quae si potest singula consolando levare, universa quo modo sustinebit? Hic, qui utrumque probat, ambobus debuit uti, sicut facit re, neque tamen dividit verbis. Nec tamen exprimi verbum e verbo necesse erit, ut interpretes indiserti solent, cum sit verbum, quod idem declaret, magis usitatum. Illa enim, quae sunt a nobis bona corporis numerata, complent ea quidem beatissimam vitam, sed ita, ut sine illis possit beata vita existere. Idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sententia. Quis est, qui non oderit libidinosam, protervam adolescentiam? Nec vero umquam summum bonum assequi quisquam posset, si omnia illa, quae sunt extra, quamquam expetenda, summo bono continerentur. Nam aliquando posse recte fieri dicunt nulla expectata nec quaesita voluptate.
Ergo adhuc, quantum equidem intellego, causa non videtur fuisse mutandi nominis. Quod eo liquidius faciet, si perspexerit rerum inter eas verborumne sit controversia.
Aliter autem vobis placet. Vides igitur te aut ea sumere, quae non concedantur, aut ea, quae etiam concessa te nihil iuvent. Vide igitur ne non debeas verbis nostris uti, sententiis tuis. Re mihi non aeque satisfacit, et quidem locis pluribus. Haec igitur Epicuri non probo, inquam. Cum audissem Antiochum, Brute, ut solebam, cum M. Mihi, inquam, qui te id ipsum rogavi? Verba tu fingas et ea dicas, quae non sentias? Sed erat aequius Triarium aliquid de dissensione nostra iudicare.
Nam quicquid quaeritur, id habet aut generis ipsius sine personis temporibusque aut his adiunctis facti aut iuris aut nominis controversiam. Atque ab his initiis profecti omnium virtutum et originem et progressionem persecuti sunt.
Iam ille sorites, quo nihil putatis esse vitiosius: quod bonum sit, id esse optabile, quod optabile, id expetendum, quod expetendum, id laudabile, deinde reliqui gradus. Quibus rebus vita consentiens virtutibusque respondens recta et honesta et constans et naturae congruens existimari potest.
Hic Speusippus, hic Xenocrates, hic eius auditor Polemo, cuius illa ipsa sessio fuit, quam videmus.
Conferam tecum, quam cuique verso rem subicias; Cur id non ita fit? At eum nihili facit; Virtutibus igitur rectissime mihi videris et ad consuetudinem nostrae orationis vitia posuisse contraria. Prodest, inquit, mihi eo esse animo. Nam quibus rebus efficiuntur voluptates, eae non sunt in potestate sapientis. Te autem hortamur omnes, currentem quidem, ut spero, ut eos, quos novisse vis, imitari etiam velis. Eorum enim est haec querela, qui sibi cari sunt seseque diligunt. Quorum altera prosunt, nocent altera. Restant Stoici, qui cum a Peripateticis et Academicis omnia transtulissent, nominibus aliis easdem res secuti sunt. Nihil sane. Restincta enim sitis stabilitatem voluptatis habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est. Si sapiens, ne tum quidem miser, cum ab Oroete, praetore Darei, in crucem actus est. Tu autem, si tibi illa probabantur, cur non propriis verbis ea tenebas?
Miserum hominem! Si dolor summum malum est, dici aliter non potest. Quae cum essent dicta, discessimus. Cuius quidem, quoniam Stoicus fuit, sententia condemnata mihi videtur esse inanitas ista verborum. Familiares nostros, credo, Sironem dicis et Philodemum, cum optimos viros, tum homines doctissimos. Sed quoniam et advesperascit et mihi ad villam revertendum est, nunc quidem hactenus; Sin autem est in ea, quod quidam volunt, nihil impedit hanc nostram comprehensionem summi boni. Id quaeris, inquam, in quo, utrum respondero, verses te huc atque illuc necesse est. Quod si ita est, sequitur id ipsum, quod te velle video, omnes semper beatos esse sapientes. Quodsi vultum tibi, si incessum fingeres, quo gravior viderere, non esses tui similis; Si vero id etiam explanare velles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas?
Quibus ego vehementer assentior. Idem iste, inquam, de voluptate quid sentit? Non semper, inquam; De illis, cum volemus. Atque hoc dabitis, ut opinor, si modo sit aliquid esse beatum, id oportere totum poni in potestate sapientis. Respondeat totidem verbis. Sed quid attinet de rebus tam apertis plura requirere? Quaeque de virtutibus dicta sunt, quem ad modum eae semper voluptatibus inhaererent, eadem de amicitia dicenda sunt. Restincta enim sitis stabilitatem voluptatis habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est. Nam, ut paulo ante docui, augendae voluptatis finis est doloris omnis amotio. Sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus. Is es profecto tu.
Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fama gloriosum.
Morbo gravissimo affectus, exul, orbus, egens, torqueatur eculeo: quem hunc appellas, Zeno? Quaero igitur, quo modo hae tantae commendationes a natura profectae subito a sapientia relictae sint.
Poterat autem inpune; Ita relinquet duas, de quibus etiam atque etiam consideret. Ex ea difficultate illae fallaciloquae, ut ait Accius, malitiae natae sunt. Negare non possum. Quis est enim aut quotus quisque, cui, mora cum adpropinquet, non refugiat timido sanguen átque exalbescát metu? Peccata autem partim esse tolerabilia, partim nullo modo, propterea quod alia peccata plures, alia pauciores quasi numeros officii praeterirent. Beatus autem esse in maximarum rerum timore nemo potest. Hanc in motu voluptatem -sic enim has suaves et quasi dulces voluptates appellat-interdum ita extenuat, ut M. Huius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam. A mene tu?
Ut scias me intellegere, primum idem esse dico voluptatem, quod ille don. Haec bene dicuntur, nec ego repugno, sed inter sese ipsa pugnant. Verum hoc idem saepe faciamus. Inscite autem medicinae et gubernationis ultimum cum ultimo sapientiae comparatur. Cur post Tarentum ad Archytam? Hoc loco tenere se Triarius non potuit.
Et adhuc quidem ita nobis progresso ratio est, ut ea duceretur omnis a prima commendatione naturae.
Ergo hoc quidem apparet, nos ad agendum esse natos. Theophrastum tamen adhibeamus ad pleraque, dum modo plus in virtute teneamus, quam ille tenuit, firmitatis et roboris. Illum mallem levares, quo optimum atque humanissimum virum, Cn. Quid igitur, inquit, eos responsuros putas? Mihi quidem Homerus huius modi quiddam vidisse videatur in iis, quae de Sirenum cantibus finxerit.
Itaque ne iustitiam quidem recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed quia iucunditatis vel plurimum afferat. Hoc dixerit potius Ennius: Nimium boni est, cui nihil est mali. Quod eo liquidius faciet, si perspexerit rerum inter eas verborumne sit controversia. Quae in controversiam veniunt, de iis, si placet, disseramus. Hic ego: Etsi facit hic quidem, inquam, Piso, ut vides, ea, quae praecipis, tamen mihi grata hortatio tua est. Quod cum accidisset ut alter alterum necopinato videremus, surrexit statim.
Nec vero sum nescius esse utilitatem in historia, non modo voluptatem. Quid ergo aliud intellegetur nisi uti ne quae pars naturae neglegatur? Quoniamque in iis rebus, quae neque in virtutibus sunt neque in vitiis, est tamen quiddam, quod usui possit esse, tollendum id non est. Aliter homines, aliter philosophos loqui putas oportere? Ut aliquid scire se gaudeant? Quem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede, qui dum in pulvere quaedam describit attentius, ne patriam quidem captam esse senserit? A villa enim, credo, et: Si ibi te esse scissem, ad te ipse venissem. Sed ad bona praeterita redeamus. Tamen aberramus a proposito, et, ne longius, prorsus, inquam, Piso, si ista mala sunt, placet. Aliud est enim poëtarum more verba fundere, aliud ea, quae dicas, ratione et arte distinguere. Quis Pullum Numitorium Fregellanum, proditorem, quamquam rei publicae nostrae profuit, non odit? A mene tu? Erat enim Polemonis. Est autem eius generis actio quoque quaedam, et quidem talis, ut ratio postulet agere aliquid et facere eorum.
Itaque illa non dico me expetere, sed legere, nec optare, sed sumere, contraria autem non fugere, sed quasi secernere. De hominibus dici non necesse est. Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt. Quis contra in illa aetate pudorem, constantiam, etiamsi sua nihil intersit, non tamen diligat? Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; Sed ea mala virtuti magnitudine obruebantur.
At hoc in eo M. Nam et a te perfici istam disputationem volo, nec tua mihi oratio longa videri potest. Nam ista vestra: Si gravis, brevis; Ac tamen hic mallet non dolere. Id Sextilius factum negabat. Eam tum adesse, cum dolor omnis absit; Aliud igitur esse censet gaudere, aliud non dolere. Cuius ad naturam apta ratio vera illa et summa lex a philosophis dicitur. Vide, ne etiam menses! nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, interficit. Certe nihil nisi quod possit ipsum propter se iure laudari. Quae enim adhuc protulisti, popularia sunt, ego autem a te elegantiora desidero. Quae cum dixisset, finem ille.
Quid, cum fictas fabulas, e quibus utilitas nulla elici potest, cum voluptate legimus? Ut optime, secundum naturam affectum esse possit. Quod cum ita sit, perspicuum est omnis rectas res atque laudabilis eo referri, ut cum voluptate vivatur. Nam prius a se poterit quisque discedere quam appetitum earum rerum, quae sibi conducant, amittere. Tum ille: Ain tandem? Quam quidem certationem homo et acutus et diligens, Chrysippus, non contemnit totumque discrimen summi boni in earum comparatione positum putat. Sed residamus, inquit, si placet. Quicquid enim a sapientia proficiscitur, id continuo debet expletum esse omnibus suis partibus; Nos grave certamen belli clademque tenemus, Graecia quam Troiae divino numine vexit, Omniaque e latis rerum vestigia terris.
Ratio quidem vestra sic cogit. Hoc dictum in una re latissime patet, ut in omnibus factis re, non teste moveamur. Bonum incolumis acies: misera caecitas. Quam quidem certationem homo et acutus et diligens, Chrysippus, non contemnit totumque discrimen summi boni in earum comparatione positum putat.
Quis nostrum dixerit, quos non pudet ea, quae Stoici aspera dicunt, mala dicere, melius esse turpiter aliquid facere cum voluptate quam honeste cum dolore?
Quae cum dixisset paulumque institisset, Quid est? Eamne rationem igitur sequere, qua tecum ipse et cum tuis utare, profiteri et in medium proferre non audeas? Quasi vero aut concedatur in omnibus stultis aeque magna esse vitia, et eadem inbecillitate et inconstantia L. In eo enim positum est id, quod dicimus esse expetendum. Si sapiens, ne tum quidem miser, cum ab Oroete, praetore Darei, in crucem actus est. Quod autem ratione actum est, id officium appellamus. Nihilne te delectat umquam -video, quicum loquar-, te igitur, Torquate, ipsum per se nihil delectat? Hanc quoque iucunditatem, si vis, transfer in animum; Maximas vero virtutes iacere omnis necesse est voluptate dominante. Quae cum praeponunt, ut sit aliqua rerum selectio, naturam videntur sequi; Ergo infelix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est?
Quis enim confidit semper sibi illud stabile et firmum permansurum, quod fragile et caducum sit? Quid est igitur, inquit, quod requiras? Et nunc quidem quod eam tuetur, ut de vite potissimum loquar, est id extrinsecus; Rhetorice igitur, inquam, nos mavis quam dialectice disputare? Illud quaero, quid ei, qui in voluptate summum bonum ponat, consentaneum sit dicere. Et quod est munus, quod opus sapientiae? At certe gravius. Atqui reperies, inquit, in hoc quidem pertinacem; Nos cum te, M. Temporibus autem quibusdam et aut officiis debitis aut rerum necessitatibus saepe eveniet, ut et voluptates repudiandae sint et molestiae non recusandae.
Est, ut dicis, inquam. Somnum denique nobis, nisi requietem corporibus et is medicinam quandam laboris afferret, contra naturam putaremus datum; Et quidem, inquit, vehementer errat; Amicitiae vero locus ubi esse potest aut quis amicus esse cuiquam, quem non ipsum amet propter ipsum? Te ipsum, dignissimum maioribus tuis, voluptasne induxit, ut adolescentulus eriperes P. Commentarios quosdam, inquam, Aristotelios, quos hic sciebam esse, veni ut auferrem, quos legerem, dum essem otiosus; Idque testamento cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos pertinere?
Quid est enim aliud esse versutum? Nam aliquando posse recte fieri dicunt nulla expectata nec quaesita voluptate. Hinc ceteri particulas arripere conati suam quisque videro voluit afferre sententiam. Sin dicit obscurari quaedam nec apparere, quia valde parva sint, nos quoque concedimus; Itaque beatior Africanus cum patria illo modo loquens: Desine, Roma, tuos hostes reliquaque praeclare: Nam tibi moenimenta mei peperere labores. Nam ista vestra: Si gravis, brevis; Nec tamen ille erat sapiens quis enim hoc aut quando aut ubi aut unde? Semper enim ex eo, quod maximas partes continet latissimeque funditur, tota res appellatur. Quid iudicant sensus? In omni enim arte vel studio vel quavis scientia vel in ipsa virtute optimum quidque rarissimum est. Tria genera bonorum; Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Nosti, credo, illud: Nemo pius est, qui pietatem-; Quid ei reliquisti, nisi te, quoquo modo loqueretur, intellegere, quid diceret? Eam tum adesse, cum dolor omnis absit;
Ita fit illa conclusio non solum vera, sed ita perspicua, ut dialectici ne rationem quidem reddi putent oportere: si illud, hoc; Prioris generis est docilitas, memoria;
Quod equidem non reprehendo; Ut bacillum aliud est inflexum et incurvatum de industria, aliud ita natum, sic ferarum natura non est illa quidem depravata mala disciplina, sed natura sua. Egone quaeris, inquit, quid sentiam? Nam si beatus umquam fuisset, beatam vitam usque ad illum a Cyro extructum rogum pertulisset. Sed plane dicit quod intellegit. Certe, nisi voluptatem tanti aestimaretis. Nam omnia, quae sumenda quaeque legenda aut optanda sunt, inesse debent in summa bonorum, ut is, qui eam adeptus sit, nihil praeterea desideret. Vives, inquit Aristo, magnifice atque praeclare, quod erit cumque visum ages, numquam angere, numquam cupies, numquam timebis. Atque ab isto capite fluere necesse est omnem rationem bonorum et malorum. Non est enim vitium in oratione solum, sed etiam in moribus.
Si ista mala sunt, in quae potest incidere sapiens, sapientem esse non esse ad beate vivendum satis. Eamne rationem igitur sequere, qua tecum ipse et cum tuis utare, profiteri et in medium proferre non audeas? Nam haec ipsa mihi erunt in promptu, quae modo audivi, nec ante aggrediar, quam te ab istis, quos dicis, instructum videro. Quo minus animus a se ipse dissidens secumque discordans gustare partem ullam liquidae voluptatis et liberae potest. Illud urgueam, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit. Nam cui proposito sit conservatio sui, necesse est huic partes quoque sui caras suo genere laudabiles. Nam de summo mox, ut dixi, videbimus et ad id explicandum disputationem omnem conferemus. Verum hoc idem saepe faciamus. Efficiens dici potest. Restincta enim sitis stabilitatem voluptatis habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est.
Quis istud, quaeso, nesciebat? Illa tamen simplicia, vestra versuta. Ergo et avarus erit, sed finite, et adulter, verum habebit modum, et luxuriosus eodem modo. Facit igitur Lucius noster prudenter, qui audire de summo bono potissimum velit; Fortasse id optimum, sed ubi illud: Plus semper voluptatis?
Quid me istud rogas? Universa enim illorum ratione cum tota vestra confligendum puto. E quo efficitur, non ut nos non intellegamus quae vis sit istius verbi, sed ut ille suo more loquatur, nostrum neglegat. Atque etiam valítudinem, vires, vacuitatem doloris non propter utilitatem solum, sed etiam ipsas propter se expetemus. Quod autem principium officii quaerunt, melius quam Pyrrho; Est tamen ea secundum naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur quam superiora omnia. Nam et a te perfici istam disputationem volo, nec tua mihi oratio longa videri potest. Haec et tu ita posuisti, et verba vestra sunt.
Et homini, qui ceteris animantibus plurimum praestat, praecipue a natura nihil datum esse dicemus? Quoniam igitur, ut medicina valitudinis, navigationis gubernatio, sic vivendi ars est prudente, necesse est eam quoque ab aliqua re esse constitutam et profectam. Putabam equidem satis, inquit, me dixisse. An dubium est, quin virtus ita maximam partem optineat in rebus humanis, ut reliquas obruat? Nunc reliqua videamus, nisi aut ad haec, Cato, dicere aliquid vis aut nos iam longiores sumus. Quos quidem dies quem ad modum agatis et in quantam hominum facetorum urbanitatem incurratis, non diconihil opus est litibus-; Cuius ad naturam apta ratio vera illa et summa lex a philosophis dicitur. Progredientibus autem aetatibus sensim tardeve potius quasi nosmet ipsos cognoscimus. Quod idem cum vestri faciant, non satis magnam tribuunt inventoribus gratiam. Nihil illinc huc pervenit.
Simul atque natum animal est, gaudet voluptate et eam appetit ut bonum, aspernatur dolorem ut malum. Atque ut reliqui fures earum rerum, quas ceperunt, signa commutant, sic illi, ut sententiis nostris pro suis uterentur, nomina tamquam rerum notas mutaverunt.
An obliviscimur, quantopere in audiendo in legendoque moveamur, cum pie, cum amice, cum magno animo aliquid factum cognoscimus? Deinde non quaerimus, quid obscuretur aut intereat, quia sit admodum parvum, sed quid tale sit, ut expleat summam. Sed erat aequius Triarium aliquid de dissensione nostra iudicare. Quos nisi redarguimus, omnis virtus, omne decus, omnis vera laus deserenda est. Semovenda est igitur voluptas, non solum ut recta sequamini, sed etiam ut loqui deceat frugaliter. Non prorsus, inquit, omnisque, qui sine dolore sint, in voluptate, et ea quidem summa, esse dico. Dic in quovis conventu te omnia facere, ne doleas. Inde sermone vario sex illa a Dipylo stadia confecimus.
Itaque quantum adiit periculum! ad honestatem enim illum omnem conatum suum referebat, non ad voluptatem. Quaero igitur, quo modo hae tantae commendationes a natura profectae subito a sapientia relictae sint. Pugnant Stoici cum Peripateticis. In sapientem solum cadit, isque finis bonorum, ut ab ipsis Stoicis scriptum videmus, a Xenocrate atque ab Aristotele constitutus est. Ego autem tibi, Piso, assentior usu hoc venire, ut acrius aliquanto et attentius de claris viris locorum admonitu cogitemus. Quid enim necesse est, tamquam meretricem in matronarum coetum, sic voluptatem in virtutum concilium adducere? Sic, et quidem diligentius saepiusque ista loquemur inter nos agemusque communiter. Quae fere omnia appellantur uno ingenii nomine, easque virtutes qui habent, ingeniosi vocantur.
Cum sciret confestim esse moriendum eamque mortem ardentiore studio peteret, quam Epicurus voluptatem petendam putat. Aut, si esses Orestes, Pyladem refelleres, te indicares et, si id non probares, quo minus ambo una necaremini non precarere? Si autem id non concedatur, non continuo vita beata tollitur. Ratio enim nostra consentit, pugnat oratio. Si ad corpus pertinentibus, rationes tuas te video compensare cum istis doloribus, non memoriam corpore perceptarum voluptatum; Egone non intellego, quid sit don Graece, Latine voluptas? Et nunc quidem quod eam tuetur, ut de vite potissimum loquar, est id extrinsecus; Si sapiens, ne tum quidem miser, cum ab Oroete, praetore Darei, in crucem actus est. Nam prius a se poterit quisque discedere quam appetitum earum rerum, quae sibi conducant, amittere. Quae duo sunt, unum facit. Negat enim summo bono afferre incrementum diem. Inde igitur, inquit, ordiendum est.
Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; Ne vitationem quidem doloris ipsam per se quisquam in rebus expetendis putavit, nisi etiam evitare posset. Cum autem in quo sapienter dicimus, id a primo rectissime dicitur. Quae cum essent dicta, discessimus. At multis malis affectus. Quid nunc honeste dicit? Potius ergo illa dicantur: turpe esse, viri non esse debilitari dolore, frangi, succumbere. Utrum igitur percurri omnem Epicuri disciplinam placet an de una voluptate quaeri, de qua omne certamen est? Ergo in gubernando nihil, in officio plurimum interest, quo in genere peccetur. Utram tandem linguam nescio? Pungunt quasi aculeis interrogatiunculis angustis, quibus etiam qui assentiuntur nihil commutantur animo et idem abeunt, qui venerant. Sed haec ab Antiocho, familiari nostro, dicuntur multo melius et fortius, quam a Stasea dicebantur. Nihil sane.
Is haec loquitur, qui in voluptate nihil ponens negat eum bene cenare, qui omnia ponat in voluptate, et tamen non negat libenter cenasse umquam Galloniummentiretur enim-, sed bene.
Audeo dicere, inquit. Facit igitur Lucius noster prudenter, qui audire de summo bono potissimum velit; Est igitur officium eius generis, quod nec in bonis ponatur nec in contrariis. Mihi enim satis est, ipsis non satis. Quod si ita est, sequitur id ipsum, quod te velle video, omnes semper beatos esse sapientes. Fortes viri voluptatumne calculis subductis proelium ineunt, sanguinem pro patria profundunt, an quodam animi ardore atque impetu concitati? Huic ego, si negaret quicquam interesse ad beate vivendum quali uteretur victu, concederem, laudarem etiam;
Nihilne te delectat umquam -video, quicum loquar-, te igitur, Torquate, ipsum per se nihil delectat? Falli igitur possumus. Ergo omni animali illud, quod appetiti positum est in eo, quod naturae est accommodatum. -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. In qua quid est boni praeter summam voluptatem, et eam sempiternam?
At multis malis affectus. An nisi populari fama? Pudebit te, inquam, illius tabulae, quam Cleanthes sane commode verbis depingere solebat. Quis Aristidem non mortuum diligit? Nam si amitti vita beata potest, beata esse non potest. Nam si propter voluptatem, quae est ista laus, quae possit e macello peti? Illa enim, quae prosunt aut quae nocent, aut bona sunt aut mala, quae sint paria necesse est. Tum Torquatus: Prorsus, inquit, assentior; Idque testamento cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos pertinere? Quodsi ipsam honestatem undique pertectam atque absolutam. Dolere malum est: in crucem qui agitur, beatus esse non potest. Portenta haec esse dicit, neque ea ratione ullo modo posse vivi; Num igitur dubium est, quin, si in re ipsa nihil peccatur a superioribus, verbis illi commodius utantur?
Scio enim esse quosdam, qui quavis lingua philosophari possint; Tubulo putas dicere? Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. Quarum cum una sit, qua mores conformari putantur, differo eam partem, quae quasi stirps ets huius quaestionis. Voluptatem cum summum bonum diceret, primum in eo ipso parum vidit, deinde hoc quoque alienum; Quis negat? Quae est igitur causa istarum angustiarum? Sic enim censent, oportunitatis esse beate vivere.
Laboribus hic praeteritis gaudet, tu iubes voluptatibus, et hic se ad ea revocat, e quibus nihil umquam rettulerit ad corpus, tu totus haeres in corpore. Etenim semper illud extra est, quod arte comprehenditur.
Semper enim ita adsumit aliquid, ut ea, quae prima dederit, non deserat. Istam voluptatem perpetuam quis potest praestare sapienti? Sed fortuna fortis; Deque his rebus satis multa in nostris de re publica libris sunt dicta a Laelio. Qui enim voluptatem ipsam contemnunt, iis licet dicere se acupenserem maenae non anteponere. Antiquorum autem sententiam Antiochus noster mihi videtur persequi diligentissime, quam eandem Aristoteli fuisse et Polemonis docet. Perturbationes autem nulla naturae vi commoventur, omniaque ea sunt opiniones ac iudicia levitatis. Etsi ea quidem, quae adhuc dixisti, quamvis ad aetatem recte isto modo dicerentur. Ex quo illud efficitur, qui bene cenent omnis libenter cenare, qui libenter, non continuo bene. Tum Piso: Quoniam igitur aliquid omnes, quid Lucius noster?
Faceres tu quidem, Torquate, haec omnia; Negabat igitur ullam esse artem, quae ipsa a se proficisceretur; Cum id fugiunt, re eadem defendunt, quae Peripatetici, verba. Concinnus deinde et elegans huius, Aristo, sed ea, quae desideratur, a magno philosopho, gravitas, in eo non fuit;
Re mihi non aeque satisfacit, et quidem locis pluribus. Intrandum est igitur in rerum naturam et penitus quid ea postulet pervidendum; Quae cum dixisset, finem ille. Haec et tu ita posuisti, et verba vestra sunt. Ita ne hoc quidem modo paria peccata sunt. At quanta conantur! Mundum hunc omnem oppidum esse nostrum! Incendi igitur eos, qui audiunt, vides. Tum ille: Tu autem cum ipse tantum librorum habeas, quos hic tandem requiris? Quid sequatur, quid repugnet, vident. At cum de plurimis eadem dicit, tum certe de maximis. Nihil opus est exemplis hoc facere longius.
Eam tum adesse, cum dolor omnis absit; Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere. Est autem eius generis actio quoque quaedam, et quidem talis, ut ratio postulet agere aliquid et facere eorum. Non igitur de improbo, sed de callido improbo quaerimus, qualis Q. Ait enim se, si uratur, Quam hoc suave! dicturum. Quid in isto egregio tuo officio et tanta fide-sic enim existimo-ad corpus refers? Ut necesse sit omnium rerum, quae natura vigeant, similem esse finem, non eundem. Atqui, inquam, Cato, si istud optinueris, traducas me ad te totum licebit. Habes, inquam, Cato, formam eorum, de quibus loquor, philosophorum. Hinc ceteri particulas arripere conati suam quisque videro voluit afferre sententiam. Quamquam ab iis philosophiam et omnes ingenuas disciplinas habemus; Quo studio cum satiari non possint, omnium ceterarum rerum obliti níhil abiectum, nihil humile cogitant;
Nunc reliqua videamus, nisi aut ad haec, Cato, dicere aliquid vis aut nos iam longiores sumus. Ergo infelix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est?
Nos autem non solum beatae vitae istam esse oblectationem videmus, sed etiam levamentum miseriarum. Non semper, inquam; Atqui reperies, inquit, in hoc quidem pertinacem; Sit voluptas non minor in nasturcio illo, quo vesci Persas esse solitos scribit Xenophon, quam in Syracusanis mensis, quae a Platone graviter vituperantur; Quae cum essent dicta, discessimus. Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse videamur? Addebat etiam se in legem Voconiam iuratum contra eam facere non audere, nisi aliter amicis videretur. Ista ipsa, quae tu breviter: regem, dictatorem, divitem solum esse sapientem, a te quidem apte ac rotunde; Est enim aliquid in his rebus probabile, et quidem ita, ut eius ratio reddi possit, ergo ut etiam probabiliter acti ratio reddi possit. Aufert enim sensus actionemque tollit omnem. Istius modi autem res dicere ornate velle puerile est, plane autem et perspicue expedire posse docti et intellegentis viri. Quae enim adhuc protulisti, popularia sunt, ego autem a te elegantiora desidero.
Quo modo igitur evenit, ut hominis natura sola esset, quae hominem relinqueret, quali oblivisceretur corporis, quae summum bonum non in toto homine, sed in parte hominis poneret?
Audeo dicere, inquit. Ego vero isti, inquam, permitto. Homines optimi non intellegunt totam rationem everti, si ita res se habeat. Audeo dicere, inquit. Nam nisi hoc optineatur, id solum bonum esse, quod honestum sit, nullo modo probari possit beatam vitam virtute effici. Satisne igitur videor vim verborum tenere, an sum etiam nunc vel Graece loqui vel Latine docendus? Ergo opifex plus sibi proponet ad formarum quam civis excellens ad factorum pulchritudinem? Sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Platone intellegi potest, lusos videmus a Socrate. Nec vero ut voluptatem expetat, natura movet infantem, sed tantum ut se ipse diligat, ut integrum se salvumque velit. Non igitur de improbo, sed de callido improbo quaerimus, qualis Q.
Si ista mala sunt, in quae potest incidere sapiens, sapientem esse non esse ad beate vivendum satis. Id quaeris, inquam, in quo, utrum respondero, verses te huc atque illuc necesse est. Videsne ut, quibus summa est in voluptate, perspicuum sit quid iis faciendum sit aut non faciendum? Rem unam praeclarissimam omnium maximeque laudandam, penitus viderent, quonam gaudio complerentur, cum tantopere eius adumbrata opinione laetentur?
Facillimum id quidem est, inquam. Summum a vobis bonum voluptas dicitur. Atque omnia quidem scire, cuiuscumque modi sint, cupere curiosorum, duci vero maiorum rerum contemplatione ad cupiditatem scientiae summorum virorum est putandum. Sed fortuna fortis; Quid enim tanto opus est instrumento in optimis artibus comparandis? Ego, quam ille praeponendam et magis eligendam, beatiorem hanc appello nec ullo minimo momento plus ei vitae tribuo quam Stoici. Ut non sine causa ex iis memoriae ducta sit disciplina. At eum nihili facit; Illi enim inter se dissentiunt. Quodsi vultum tibi, si incessum fingeres, quo gravior viderere, non esses tui similis;
Ut placet, inquit, etsi enim illud erat aptius, aequum cuique concedere. Aliam vero vim voluptatis esse, aliam nihil dolendi, nisi valde pertinax fueris, concedas necesse est. Utrum igitur tibi litteram videor an totas paginas commovere? Graecum enim hunc versum nostis omnes-: Suavis laborum est praeteritorum memoria. Utrum igitur percurri omnem Epicuri disciplinam placet an de una voluptate quaeri, de qua omne certamen est?
Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia dominorum domus; In eo autem voluptas omnium Latine loquentium more ponitur, cum percipitur ea, quae sensum aliquem moveat, iucunditas. Nam Metrodorum non puto ipsum professum, sed, cum appellaretur ab Epicuro, repudiare tantum beneficium noluisse; Iam argumenti ratione conclusi caput esse faciunt ea, quae perspicua dicunt, deinde ordinem sequuntur, tum, quid verum sit in singulis, extrema conclusio est. Quae fere omnia appellantur uno ingenii nomine, easque virtutes qui habent, ingeniosi vocantur. Quo studio Aristophanem putamus aetatem in litteris duxisse? Facile pateremur, qui etiam nunc agendi aliquid discendique causa prope contra naturam vígillas suscipere soleamus. Ergo adhuc, quantum equidem intellego, causa non videtur fuisse mutandi nominis.
Ista ipsa, quae tu breviter: regem, dictatorem, divitem solum esse sapientem, a te quidem apte ac rotunde; Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. Nullus est igitur cuiusquam dies natalis. Quae fere omnia appellantur uno ingenii nomine, easque virtutes qui habent, ingeniosi vocantur. Praeclare enim Plato: Beatum, cui etiam in senectute contigerit, ut sapientiam verasque opiniones assequi possit. Praeclare hoc quidem. Hic ego: Etsi facit hic quidem, inquam, Piso, ut vides, ea, quae praecipis, tamen mihi grata hortatio tua est. Incommoda autem et commoda-ita enim estmata et dustmata appello-communia esse voluerunt, paria noluerunt.
Si enim ad populum me vocas, eum. Illa tamen simplicia, vestra versuta. Quae diligentissime contra Aristonem dicuntur a Chryippo. Te enim iudicem aequum puto, modo quae dicat ille bene noris. Quid, quod homines infima fortuna, nulla spe rerum gerendarum, opifices denique delectantur historia? Laelius clamores sofòw ille so lebat Edere compellans gumias ex ordine nostros. Hi curatione adhibita levantur in dies, valet alter plus cotidie, alter videt. Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt.
Videamus animi partes, quarum est conspectus illustrior; Quae similitudo in genere etiam humano apparet.
Hoc mihi cum tuo fratre convenit. Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus. Poterat autem inpune; At hoc in eo M. Quis Pullum Numitorium Fregellanum, proditorem, quamquam rei publicae nostrae profuit, non odit? Quod ea non occurrentia fingunt, vincunt Aristonem;
Quae possunt eadem contra Carneadeum illud summum bonum dici, quod is non tam, ut probaret, protulit, quam ut Stoicis, quibuscum bellum gerebat, opponeret.
Quae fere omnia appellantur uno ingenii nomine, easque virtutes qui habent, ingeniosi vocantur. Et ego: Piso, inquam, si est quisquam, qui acute in causis videre soleat quae res agatur. Illis videtur, qui illud non dubitant bonum dicere -; Nonne odio multos dignos putamus, qui quodam motu aut statu videntur naturae legem et modum contempsisse? Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; Non autem hoc: igitur ne illud quidem. Ergo, si semel tristior effectus est, hilara vita amissa est? Si quicquam extra virtutem habeatur in bonis. Sed ita falsa sunt ea, quae consequuntur, ut illa, e quibus haec nata sunt, vera esse non possint.
-, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. Se omnia, quae secundum naturam sint, b o n a appellare, quae autem contra, m a l a. Non enim, si malum est dolor, carere eo malo satis est ad bene vivendum. Quid affers, cur Thorius, cur Caius Postumius, cur omnium horum magister, Orata, non iucundissime vixerit? Et harum quidem rerum facilis est et expedita distinctio. Quod idem cum vestri faciant, non satis magnam tribuunt inventoribus gratiam. Sed quid sentiat, non videtis. Que Manilium, ab iisque M. Illud quaero, quid ei, qui in voluptate summum bonum ponat, consentaneum sit dicere. Hoc enim identidem dicitis, non intellegere nos quam dicatis voluptatem. Nosti, credo, illud: Nemo pius est, qui pietatem-; Illorum vero ista ipsa quam exilia de virtutis vi! Quam tantam volunt esse, ut beatum per se efficere possit. Ita credo. Et quae per vim oblatum stuprum volontaria morte lueret inventa est et qui interficeret filiam, ne stupraretur. Eam tum adesse, cum dolor omnis absit; Cum enim summum bonum in voluptate ponat, negat infinito tempore aetatis voluptatem fieri maiorem quam finito atque modico.
Manebit ergo amicitia tam diu, quam diu sequetur utilitas, et, si utilitas amicitiam constituet, tollet eadem. Longum est enim ad omnia respondere, quae a te dicta sunt. Quibusnam praeteritis? Quis enim confidit semper sibi illud stabile et firmum permansurum, quod fragile et caducum sit? Huic mori optimum esse propter desperationem sapientiae, illi propter spem vivere. Equidem soleo etiam quod uno Graeci, si aliter non possum, idem pluribus verbis exponere. Nam et ille apud Trabeam voluptatem animi nimiam laetitiam dicit eandem, quam ille Caecilianus, qui omnibus laetitiis laetum esse se narrat. Nec tamen exprimi verbum e verbo necesse erit, ut interpretes indiserti solent, cum sit verbum, quod idem declaret, magis usitatum. Possumusne hic scire qualis sit, nisi contulerimus inter nos, cum finem bonorum dixerimus, quid finis, quid etiam sit ipsum bonum? Restinguet citius, si ardentem acceperit. Quid interest, nisi quod ego res notas notis verbis appello, illi nomina nova quaerunt, quibus idem dicant? Sed tamen enitar et, si minus multa mihi occurrent, non fugiam ista popularia. Non est ista, inquam, Piso, magna dissensio.
Qui-vere falsone, quaerere mittimus-dicitur oculis se privasse; Sin autem est in ea, quod quidam volunt, nihil impedit hanc nostram comprehensionem summi boni. Nam illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae senserit ille, tibi non vera videantur. Num igitur dubium est, quin, si in re ipsa nihil peccatur a superioribus, verbis illi commodius utantur? Sed nunc, quod agimus; Cur igitur, inquam, res tam dissimiles eodem nomine appellas? Possumusne hic scire qualis sit, nisi contulerimus inter nos, cum finem bonorum dixerimus, quid finis, quid etiam sit ipsum bonum? Quare, quoniam de primis naturae commodis satis dietum est nunc de maioribus consequentibusque videamus.
Quo studio Aristophanem putamus aetatem in litteris duxisse? Non prorsus, inquit, omnisque, qui sine dolore sint, in voluptate, et ea quidem summa, esse dico. Frater et T. Haec et tu ita posuisti, et verba vestra sunt. Unum nescio, quo modo possit, si luxuriosus sit, finitas cupiditates habere. Tum Piso: Atqui, Cicero, inquit, ista studia, si ad imitandos summos viros spectant, ingeniosorum sunt; Beatus autem esse in maximarum rerum timore nemo potest. Laelius clamores sofòw ille so lebat Edere compellans gumias ex ordine nostros.
Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sint voluptates, eas obscurari saepe et obrui. Et tamen ego a philosopho, si afferat eloquentiam, non asperner, si non habeat, non admodum flagitem. Sine ea igitur iucunde negat posse se vivere? Sed tamen enitar et, si minus multa mihi occurrent, non fugiam ista popularia. Ne discipulum abducam, times. Materiam vero rerum et copiam apud hos exilem, apud illos uberrimam reperiemus. Est tamen ea secundum naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur quam superiora omnia. Quid enim possumus hoc agere divinius? Tecum optime, deinde etiam cum mediocri amico.
Sed ad haec, nisi molestum est, habeo quae velim. Quam vellem, inquit, te ad Stoicos inclinavisses! erat enim, si cuiusquam, certe tuum nihil praeter virtutem in bonis ducere. Manebit ergo amicitia tam diu, quam diu sequetur utilitas, et, si utilitas amicitiam constituet, tollet eadem. Mihi quidem Homerus huius modi quiddam vidisse videatur in iis, quae de Sirenum cantibus finxerit. Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt. Utrum enim sit voluptas in iis rebus, quas primas secundum naturam esse diximus, necne sit ad id, quod agimus, nihil interest. Itaque multi, cum in potestate essent hostium aut tyrannorum, multi in custodia, multi in exillo dolorem suum doctrinae studiis levaverunt.
Bonum incolumis acies: misera caecitas. Habes, inquam, Cato, formam eorum, de quibus loquor, philosophorum. Ut non sine causa ex iis memoriae ducta sit disciplina. Idemne potest esse dies saepius, qui semel fuit? Istam voluptatem perpetuam quis potest praestare sapienti? Quippe, inquieta cum tam docuerim gradus istam rem non habere quam virtutem, in qua sit ipsum etíam beatum.
Ne tu, inquam, Cato, verbis illustribus et id, quod vis, declarantibus! itaque mihi videris Latine docere philosophiam et ei quasi civitatem dare. Et hanc quidem primam exigam a te operam, ut audias me quae a te dicta sunt refellentem.
Quod vestri non item. Tum Piso: Atqui, Cicero, inquit, ista studia, si ad imitandos summos viros spectant, ingeniosorum sunt; Summus dolor plures dies manere non potest? Alia quaedam dicent, credo, magna antiquorum esse peccata, quae ille veri investigandi cupidus nullo modo ferre potuerit. Video equidem, inquam, sed tamen iam infici debet iis artibus, quas si, dum est tener, conbiberit, ad maiora veniet paratior. Egone non intellego, quid sit don Graece, Latine voluptas? Quando enim Socrates, qui parens philosophiae iure dici potest, quicquam tale fecit? Quid de Platone aut de Democrito loquar? Atque ut a corpore ordiar, videsne ut, si quae in membris prava aut debilitata aut inminuta sint, occultent homines? Quis istud possit, inquit, negare? Num igitur eum postea censes anxio animo aut sollicito fuisse? Quod autem satis est, eo quicquid accessit, nimium est; Hanc quoque iucunditatem, si vis, transfer in animum; Verum enim diceret, idque Socratem, qui voluptatem nullo loco numerat, audio dicentem, cibi condimentum esse famem, potionis sitim.
Itaque hoc frequenter dici solet a vobis, non intellegere nos, quam dicat Epicurus voluptatem. Huic verbo omnes, qui ubique sunt, qui Latine sciunt, duas res subiciunt, laetitiam in animo, commotionem suavem iucunditatis in corpore.
Tum Piso: Quoniam igitur aliquid omnes, quid Lucius noster? Nihilne est in his rebus, quod dignum libero aut indignum esse ducamus?
Ita est quoddam commune officium sapientis et insipientis, ex quo efficitur versari in iis, quae media dicamus. Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem ego a principio ita me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones. Apparet statim, quae sint officia, quae actiones. Nihil minus, contraque illa hereditate dives ob eamque rem laetus. Num igitur utiliorem tibi hunc Triarium putas esse posse, quam si tua sint Puteolis granaria? Utilitatis causa amicitia est quaesita. Sed residamus, inquit, si placet. Erat enim Polemonis. In his igitur partibus duabus nihil erat, quod Zeno commutare gestiret. Age, inquies, ista parva sunt. Hunc igitur finem illi tenuerunt, quodque ego pluribus verbis, illi brevius secundum naturam vivere, hoc iis bonorum videbatur extremum. Tubulo putas dicere?
Cum autem venissemus in Academiae non sine causa nobilitata spatia, solitudo erat ea, quam volueramus. Ubi ut eam caperet aut quando?
Quam haec sunt contraria! hic si definire, si dividere didicisset, si loquendi vim, si denique consuetudinem verborum teneret, numquam in tantas salebras incidisset. Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Consumis squilla atque acupensere cum decimano.
Sin laboramus, quis est, qui alienae modum statuat industriae? Sed vobis voluptatum perceptarum recordatio vitam beatam facit, et quidem corpore perceptarum. Omnis enim est natura diligens sui. Vitiosum est enim in dividendo partem in genere numerare. Quid, si non sensus modo ei sit datus, verum etiam animus hominis? De malis autem et bonis ab iis animalibus, quae nondum depravata sint, ait optime iudicari. Vives, inquit Aristo, magnifice atque praeclare, quod erit cumque visum ages, numquam angere, numquam cupies, numquam timebis. Cum autem progrediens confirmatur animus, agnoscit ille quidem naturae vim, sed ita, ut progredi possit longius, per se sit tantum inchoata. Quarum ambarum rerum cum medicinam pollicetur, luxuriae licentiam pollicetur. Sed est forma eius disciplinae, sicut fere ceterarum, triplex: una pars est naturae, disserendi altera, vivendi tertia. Non risu potius quam oratione eiciendum? Certe nihil nisi quod possit ipsum propter se iure laudari.
Sed certe opus est ea valere et vigere et naturales motus ususque habere, ut nec absit quid eorum nec aegrum debilitatumve sit; Et hi quidem ita non sola virtute finem bonorum contineri putant, ut rebus tamen omnibus virtutem anteponant;
Cum autem hominem in eo genere posuisset, ut ei tribueret animi excellentiam, summum bonum id constituit, non ut excelleret animus, sed ut nihil esse praeter animum videretur.
Atque ut ceteri dicere existimantur melius quam facere, sic hi mihi videntur facere melius quam dicere. Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; Quod enim dissolutum sit, id esse sine sensu, quod autem sine sensu sit, id nihil ad nos pertinere omnino. Quid nunc honeste dicit? Nihil illinc huc pervenit. Quaero igitur, quo modo hae tantae commendationes a natura profectae subito a sapientia relictae sint.
Vidit Homerus probari fabulam non posse, si cantiunculis tantus irretitus vir teneretur; Beatus autem esse in maximarum rerum timore nemo potest.
Tenuit permagnam Sextilius hereditatem, unde, si secutus esset eorum sententiam, qui honesta et recta emolumentis omnibus et commodis anteponerent, nummum nullum attigisset.
Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifice tamquam ex oraculo editur: Virtus ad beate vivendum se ipsa contenta est, et Quare? Idem iste, inquam, de voluptate quid sentit? Dat enim intervalla et relaxat. Si quae forte-possumus. Qui non moveatur et offensione turpitudinis et comprobatione honestatis? Nec vero audiendus Hieronymus, cui summum bonum est idem, quod vos interdum vel potius nimium saepe dicitis, nihil dolere. Ac tamen, ne cui loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam. Illud urgueam, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit. Ea possunt paria non esse. Certe nihil nisi quod possit ipsum propter se iure laudari.
Quod enim ne vivus quidem, inquit, diutius sentire poterat, quam dum fruebatur, quo modo id potuit mortuo permanere? Quis istud possit, inquit, negare? Consequentia exquirere, quoad sit id, quod volumus, effectum. Tecum optime, deinde etiam cum mediocri amico. Ita multo sanguine profuso in laetitia et in victoria est mortuus. Qualem igitur hominem natura inchoavit? Ille incendat? Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. Praeclare hoc quidem. Rationis enim perfectio est virtus;
Ego autem existimo, si honestum esse aliquid ostendero, quod sit ipsum vi sua propter seque expetendum, iacere vestra omnia. An est aliquid, quod te sua sponte delectet? Atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, definitio est. Infinitio ipsa, quam apeirian vocant, tota ab illo est, tum innumerabiles mundi, qui et oriantur et intereant cotidie. Crassus fuit, qui tamen solebat uti suo bono, ut hodie est noster Pompeius, cui recte facienti gratia est habenda; Numquam hoc ita defendit Epicurus neque Metrodorus aut quisquam eorum, qui aut saperet aliquid aut ista didicisset. Fortitudinis quaedam praecepta sunt ac paene leges, quae effeminari virum vetant in dolore. Nescio quo modo praetervolavit oratio. Sed haec quidem liberius ab eo dicuntur et saepius.
Praeclare Laelius, et recte sofñw, illudque vere: O Publi, o gurges, Galloni! es homo miser, inquit. At iam decimum annum in spelunca iacet. Quid ait Aristoteles reliquique Platonis alumni? Suo genere perveniant ad extremum; Quid, quod homines infima fortuna, nulla spe rerum gerendarum, opifices denique delectantur historia? Traditur, inquit, ab Epicuro ratio neglegendi doloris. Ut scias me intellegere, primum idem esse dico voluptatem, quod ille don. Ista similia non sunt, Cato, in quibus quamvis multum processeris tamen illud in eadem causa est, a quo abesse velis, donec evaseris; Sit sane ista voluptas. Potius inflammat, ut coercendi magis quam dedocendi esse videantur. An haec ab eo non dicuntur? Idemque diviserunt naturam hominis in animum et corpus.
Id et fieri posse et saepe esse factum et ad voluptates percipiendas maxime pertinere. Qui haec didicerunt, quae ille contemnit, sic solent: Duo genera cupiditatum, naturales et inanes, naturalium duo, necessariae et non necessariae. Quod autem ratione actum est, id officium appellamus. Nam si dicent ab illis has res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est cur tam multos legant, quam legendi sunt. Et quidem saepe quaerimus verbum Latinum par Graeco et quod idem valeat; Quis enim redargueret? Ne tu, inquam, Cato, verbis illustribus et id, quod vis, declarantibus! itaque mihi videris Latine docere philosophiam et ei quasi civitatem dare. Quis enim est, qui non videat haec esse in natura rerum tria? Quod enim vituperabile est per se ipsum, id eo ipso vitium nominatum puto, vel etiam a vitio dictum vituperari. Ut pulsi recurrant?
Sed utrum hortandus es nobis, Luci, inquit, an etiam tua sponte propensus es? Sin autem eos non probabat, quid attinuit cum iis, quibuscum re concinebat, verbis discrepare? Conferam avum tuum Drusum cum C. Ita redarguitur ipse a sese, convincunturque scripta eius probitate ipsius ac moribus. Haec quo modo conveniant, non sane intellego. Te ipsum, dignissimum maioribus tuis, voluptasne induxit, ut adolescentulus eriperes P. Vitae autem degendae ratio maxime quidem illis placuit quieta. Prave, nequiter, turpiter cenabat; Quis est tam dissimile homini. Tamen a proposito, inquam, aberramus. Hic ambiguo ludimur.
Quis est tam dissimile homini. Num igitur eum postea censes anxio animo aut sollicito fuisse? Quae cum essent dicta, finem fecimus et ambulandi et disputandi. Nec vero sum nescius esse utilitatem in historia, non modo voluptatem. Recte, inquit, intellegis. Prave, nequiter, turpiter cenabat; Bestiarum vero nullum iudicium puto. Non quaeritur autem quid naturae tuae consentaneum sit, sed quid disciplinae. Stulti autem malorum memoria torquentur, sapientes bona praeterita grata recordatione renovata delectant. Dici enim nihil potest verius. Quod, inquit, quamquam voluptatibus quibusdam est saepe iucundius, tamen expetitur propter voluptatem. Huic ego, si negaret quicquam interesse ad beate vivendum quali uteretur victu, concederem, laudarem etiam; Ut nemo dubitet, eorum omnia officia quo spectare, quid sequi, quid fugere debeant? Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit?
Ut bacillum aliud est inflexum et incurvatum de industria, aliud ita natum, sic ferarum natura non est illa quidem depravata mala disciplina, sed natura sua.
Quod idem Peripatetici non tenent, quibus dicendum est, quae et honesta actio sit et sine dolore, eam magis esse expetendam, quam si esset eadem actio cum dolore. Sit hoc ultimum bonorum, quod nunc a me defenditur;
Ampulla enim sit necne sit, quis non iure optimo irrideatur, si laboret? Ita prorsus, inquam; Sunt autem, qui dicant foedus esse quoddam sapientium, ut ne minus amicos quam se ipsos diligant. Quid enim mihi potest esse optatius quam cum Catone, omnium virtutum auctore, de virtutibus disputare? An, partus ancillae sitne in fructu habendus, disseretur inter principes civitatis, P. In qua si nihil est praeter rationem, sit in una virtute finis bonorum; Et quidem, inquit, vehementer errat; Ut id aliis narrare gestiant? Erit enim instructus ad mortem contemnendam, ad exilium, ad ipsum etiam dolorem. Quid est, quod ab ea absolvi et perfici debeat? Itaque hic ipse iam pridem est reiectus;
Quacumque enim ingredimur, in aliqua historia vestigium ponimus. Ut necesse sit omnium rerum, quae natura vigeant, similem esse finem, non eundem.
Ergo ita: non posse honeste vivi, nisi honeste vivatur? Quid enim mihi potest esse optatius quam cum Catone, omnium virtutum auctore, de virtutibus disputare? Nos grave certamen belli clademque tenemus, Graecia quam Troiae divino numine vexit, Omniaque e latis rerum vestigia terris. Experiamur igitur, inquit, etsi habet haec Stoicorum ratio difficilius quiddam et obscurius. Quia dolori non voluptas contraria est, sed doloris privatio. Restincta enim sitis stabilitatem voluptatis habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est. Et quod est munus, quod opus sapientiae? Quamquam te quidem video minime esse deterritum. Quis tibi ergo istud dabit praeter Pyrrhonem, Aristonem eorumve similes, quos tu non probas? Tu autem, si tibi illa probabantur, cur non propriis verbis ea tenebas? Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit? Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia dominorum domus;
Et quis a Stoicis et quem ad modum diceretur, tamen ego quoque exponam, ut perspiciamus, si potuerimus, quidnam a Zenone novi sit allatum. Legimus tamen Diogenem, Antipatrum, Mnesarchum, Panaetium, multos alios in primisque familiarem nostrum Posidonium. Quo studio Aristophanem putamus aetatem in litteris duxisse? Ut placet, inquit, etsi enim illud erat aptius, aequum cuique concedere. Itaque vides, quo modo loquantur, nova verba fingunt, deserunt usitata. Quid de Pythagora? Vulgo enim dicitur: Iucundi acti labores, nec male Euripidesconcludam, si potero, Latine; Quam ob rem utique idem faciunt, ut si laevam partem neglegerent, dexteram tuerentur, aut ipsius animi, ut fecit Erillus, cognitionem amplexarentur, actionem relinquerent.
Deinde disputat, quod cuiusque generis animantium statui deceat extremum. Haec bene dicuntur, nec ego repugno, sed inter sese ipsa pugnant. Octavio fuit, cum illam severitatem in eo filio adhibuit, quem in adoptionem D. Quid enim dicis omne animal, simul atque sit ortum, applicatum esse ad se diligendum esseque in se conservando occupatum? Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt. Cur iustitia laudatur? Cuius quidem, quoniam Stoicus fuit, sententia condemnata mihi videtur esse inanitas ista verborum. Nec tamen ullo modo summum pecudis bonum et hominis idem mihi videri potest.
Ita enim vivunt quidam, ut eorum vita refellatur oratio. Age nunc isti doceant, vel tu potius quis enim ista melius? Vobis autem, quibus nihil est aliud propositum nisi rectum atque honestum, unde officii, unde agendi principlum nascatur non reperietis. Et quidem, inquit, vehementer errat; Nullus est igitur cuiusquam dies natalis. Qui autem esse poteris, nisi te amor ipse ceperit? Quae autem natura suae primae institutionis oblita est? At iam decimum annum in spelunca iacet. Et certamen honestum et disputatio splendida! omnis est enim de virtutis dignitate contentio. Hanc quoque iucunditatem, si vis, transfer in animum; Quid ergo attinet gloriose loqui, nisi constanter loquare? Fadio Gallo, cuius in testamento scriptum esset se ab eo rogatum ut omnis hereditas ad filiam perveniret.
Cui Tubuli nomen odio non est? Temporibus autem quibusdam et aut officiis debitis aut rerum necessitatibus saepe eveniet, ut et voluptates repudiandae sint et molestiae non recusandae. Nunc dicam de voluptate, nihil scilicet novi, ea tamen, quae te ipsum probaturum esse confidam. Nam ista vestra: Si gravis, brevis; Nunc reliqua videamus, nisi aut ad haec, Cato, dicere aliquid vis aut nos iam longiores sumus. Quid censes in Latino fore? Ut pulsi recurrant? Quid ergo dubitamus, quin, si non dolere voluptas sit summa, non esse in voluptate dolor sit maximus?
Sin dicit obscurari quaedam nec apparere, quia valde parva sint, nos quoque concedimus;
Fieri, inquam, Triari, nullo pacto potest, ut non dicas, quid non probes eius, a quo dissentias. Ratio enim nostra consentit, pugnat oratio. Perge porro; Dolere malum est: in crucem qui agitur, beatus esse non potest. Hoc tu nunc in illo probas. Tenesne igitur, inquam, Hieronymus Rhodius quid dicat esse summum bonum, quo putet omnia referri oportere? Cur iustitia laudatur?
Vide igitur ne non debeas verbis nostris uti, sententiis tuis. Ille igitur vidit, non modo quot fuissent adhuc philosophorum de summo bono, sed quot omnino esse possent sententiae. Ne tum quidem te respicies et cogitabis sibi quemque natum esse et suis voluptatibus? Nam neque virtute retinetur ille in vita, nec iis, qui sine virtute sunt, mors est oppetenda. Hoc loco tenere se Triarius non potuit. Invidiosum nomen est, infame, suspectum. Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de ea re quaeri. Nec vero umquam summum bonum assequi quisquam posset, si omnia illa, quae sunt extra, quamquam expetenda, summo bono continerentur. Si est nihil nisi corpus, summa erunt illa: valitudo, vacuitas doloris, pulchritudo, cetera. Ea possunt paria non esse. Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sint voluptates, eas obscurari saepe et obrui. Haec mihi videtur delicatior, ut ita dicam, molliorque ratio, quam virtutis vis gravitasque postulat.
Experiamur igitur, inquit, etsi habet haec Stoicorum ratio difficilius quiddam et obscurius. Non semper, inquam; Vides igitur te aut ea sumere, quae non concedantur, aut ea, quae etiam concessa te nihil iuvent. Gerendus est mos, modo recte sentiat. Stoicos roga. Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Consumis squilla atque acupensere cum decimano. Quis non odit sordidos, vanos, leves, futtiles?
Sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus. Multa sunt dicta ab antiquis de contemnendis ac despiciendis rebus humanis;
Deinde, ubi erubuit-vis enim est permagna naturae-, confugit illuc, ut neget accedere quicquam posse ad voluptatem nihil dolentis. Nihilne te delectat umquam -video, quicum loquar-, te igitur, Torquate, ipsum per se nihil delectat? Est autem a te semper dictum nec gaudere quemquam nisi propter corpus nec dolere. Praeteritis, inquit, gaudeo. De maximma autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et eius maxima partis administrari. Quis Pullum Numitorium Fregellanum, proditorem, quamquam rei publicae nostrae profuit, non odit? Tum Piso: Quoniam igitur aliquid omnes, quid Lucius noster? Re mihi non aeque satisfacit, et quidem locis pluribus. Nam memini etiam quae nolo, oblivisci non possum quae volo. Ut in voluptate sit, qui epuletur, in dolore, qui torqueatur.
Haec dicuntur inconstantissime. Cognitio autem haec est una nostri, ut vim corporis animique norimus sequamurque eam vitam, quae rebus iis ipsis perfruatur. Quod ea non occurrentia fingunt, vincunt Aristonem; Et quae per vim oblatum stuprum volontaria morte lueret inventa est et qui interficeret filiam, ne stupraretur. Cur deinde Metrodori liberos commendas? Non perfecti autem homines et tamen ingeniis excellentibus praediti excitantur saepe gloria, quae habet speciem honestatis et similitudinem.
Ut necesse sit omnium rerum, quae natura vigeant, similem esse finem, non eundem. Piso igitur hoc modo, vir optimus tuique, ut scis, amantissimus. Quid, cum fictas fabulas, e quibus utilitas nulla elici potest, cum voluptate legimus? Mihi quidem Homerus huius modi quiddam vidisse videatur in iis, quae de Sirenum cantibus finxerit. An potest cupiditas finiri? Ut id aliis narrare gestiant? Alterum significari idem, ut si diceretur, officia media omnia aut pleraque servantem vivere.
Mihi quidem Homerus huius modi quiddam vidisse videatur in iis, quae de Sirenum cantibus finxerit. Atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, definitio est. In ipsa enim parum magna vis inest, ut quam optime se habere possit, si nulla cultura adhibeatur. Societatem coniunctionis humanae munifice et aeque tuens iustitia dicitur, cui sunt adiunctae pietas, bonitas, liberalitas, benignitas, comitas, quaeque sunt generis eiusdem. Si est nihil nisi corpus, summa erunt illa: valitudo, vacuitas doloris, pulchritudo, cetera. Paulum, cum regem Persem captum adduceret, eodem flumine invectio? Sed quot homines, tot sententiae; Paria sunt igitur. Quod quidem iam fit etiam in Academia. Numquam hoc ita defendit Epicurus neque Metrodorus aut quisquam eorum, qui aut saperet aliquid aut ista didicisset. Nescio quo modo praetervolavit oratio. Ne in odium veniam, si amicum destitero tueri.
Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem ego a principio ita me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones. Quid, quod homines infima fortuna, nulla spe rerum gerendarum, opifices denique delectantur historia?
Quid ergo attinet gloriose loqui, nisi constanter loquare?
Expectoque quid ad id, quod quaerebam, respondeas. Nec enim figura corporis nec ratio excellens ingenii humani significat ad unam hanc rem natum hominem, ut frueretur voluptatibus. Habes, inquam, Cato, formam eorum, de quibus loquor, philosophorum. Potius inflammat, ut coercendi magis quam dedocendi esse videantur. Theophrasti igitur, inquit, tibi liber ille placet de beata vita? Si enim ita est, vide ne facinus facias, cum mori suadeas. Quare aliud aliquod, Torquate, hominis summum bonum reperiendum est, voluptatem bestiis concedamus, quibus vos de summo bono testibus uti soletis.
Sic exclusis sententiis reliquorum cum praeterea nulla esse possit, haec antiquorum valeat necesse est. Sed hoc summum bonum, quod tertia significatione intellegitur, eaque vita, quae ex summo bono degitur, quia coniuncta ei virtus est.
Quis negat? Sed memento te, quae nos sentiamus, omnia probare, nisi quod verbis aliter utamur, mihi autem vestrorum nihil probari. Ex quo illud efficitur, qui bene cenent omnis libenter cenare, qui libenter, non continuo bene. At, si voluptas esset bonum, desideraret. Nihil est enim, de quo minus dubitari possit, quam et honesta expetenda per se et eodem modo turpia per se esse fugienda. Sit enim idem caecus, debilis. Familiares nostros, credo, Sironem dicis et Philodemum, cum optimos viros, tum homines doctissimos. Quem si tenueris, non modo meum Ciceronem, sed etiam me ipsum abducas licebit. Sed dum efficere vultis beatum sapientem, cum maximas animo voluptates percipiat omnibusque partibus maiores quam corpore, quid occurrat non videtis. Quorum sine causa fieri nihil putandum est.
Quae etsi mihi nullo modo probantur, tamen Democritum laudatum a ceteris ab hoc, qui eum unum secutus esset, nollem vituperatum.
Quod autem satis est, eo quicquid accessit, nimium est; In parvis enim saepe, qui nihil eorum cogitant, si quando iis ludentes minamur praecipitaturos alicunde, extimescunt. Quo modo? Profectus in exilium Tubulus statim nec respondere ausus; Idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sententia. Quod autem satis est, eo quicquid accessit, nimium est; Iam quae corporis sunt, ea nec auctoritatem cum animi partibus, comparandam et cognitionem habent faciliorem. Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praeterquam quod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetenda. Nec enim, omnes avaritias si aeque avaritias esse dixerimus, sequetur ut etiam aequas esse dicamus. Tum ego: Non mehercule, inquam, soleo temere contra Stoicos, non quo illis admodum assentiar, sed pudore impedior; Non enim iam stirpis bonum quaeret, sed animalis. Pugnant Stoici cum Peripateticis. Sic, et quidem diligentius saepiusque ista loquemur inter nos agemusque communiter. Verba tu fingas et ea dicas, quae non sentias? Cur, nisi quod turpis oratio est?
Ita graviter et severe voluptatem secrevit a bono. Et quae per vim oblatum stuprum volontaria morte lueret inventa est et qui interficeret filiam, ne stupraretur. Cur deinde Metrodori liberos commendas? Quod eo liquidius faciet, si perspexerit rerum inter eas verborumne sit controversia. Quid me istud rogas? Nunc omni virtuti vitium contrario nomine opponitur. Bonum liberi: misera orbitas. Quoniamque in iis rebus, quae neque in virtutibus sunt neque in vitiis, est tamen quiddam, quod usui possit esse, tollendum id non est.
Naturales divitias dixit parabiles esse, quod parvo esset natura contenta. Quae in controversiam veniunt, de iis, si placet, disseramus. Theophrastus mediocriterne delectat, cum tractat locos ab Aristotele ante tractatos? Ita finis bonorum existit secundum naturam vivere sic affectum, ut optime is affici possit ad naturamque accommodatissime. Vide ne ista sint Manliana vestra aut maiora etiam, si imperes quod facere non possim. Certe nihil nisi quod possit ipsum propter se iure laudari.
Hunc vos beatum; At habetur! Et ego id scilicet nesciebam! Sed ut sit, etiamne post mortem coletur? Nihil enim desiderabile concupiscunt, plusque in ipsa iniuria detrimenti est quam in iis rebus emolumenti, quae pariuntur iniuria. Graccho, eius fere, aequalí? Infinitio ipsa, quam apeirian vocant, tota ab illo est, tum innumerabiles mundi, qui et oriantur et intereant cotidie. Nam cui proposito sit conservatio sui, necesse est huic partes quoque sui caras suo genere laudabiles. An nisi populari fama? Restant Stoici, qui cum a Peripateticis et Academicis omnia transtulissent, nominibus aliis easdem res secuti sunt. Quid enim? Illa sunt similia: hebes acies est cuipiam oculorum, corpore alius senescit; Nunc omni virtuti vitium contrario nomine opponitur. Non minor, inquit, voluptas percipitur ex vilissimis rebus quam ex pretiosissimis.
Nec enim, dum metuit, iustus est, et certe, si metuere destiterit, non erit; Magni enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam. Itaque sensibus rationem adiunxit et ratione effecta sensus non reliquit. Quid, cum fictas fabulas, e quibus utilitas nulla elici potest, cum voluptate legimus? Quo minus animus a se ipse dissidens secumque discordans gustare partem ullam liquidae voluptatis et liberae potest. At ille pellit, qui permulcet sensum voluptate. Sin autem est in ea, quod quidam volunt, nihil impedit hanc nostram comprehensionem summi boni. Cui Tubuli nomen odio non est?
An hoc usque quaque, aliter in vita? Et quidem iure fortasse, sed tamen non gravissimum est testimonium multitudinis. Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; Solum praeterea formosum, solum liberum, solum civem, stultost; Societatem coniunctionis humanae munifice et aeque tuens iustitia dicitur, cui sunt adiunctae pietas, bonitas, liberalitas, benignitas, comitas, quaeque sunt generis eiusdem. Qui enim voluptatem ipsam contemnunt, iis licet dicere se acupenserem maenae non anteponere. Certe nihil nisi quod possit ipsum propter se iure laudari. Qui autem esse poteris, nisi te amor ipse ceperit?
Quorum altera prosunt, nocent altera.
An me, inquam, nisi te audire vellem, censes haec dicturum fuisse? Haec para/doca illi, nos admirabilia dicamus.
Conferam tecum, quam cuique verso rem subicias; Itaque earum rerum hic tenetur a sapiente delectus, ut aut reiciendis voluptatibus maiores alias consequatur aut perferendis doloribus asperiores repellat. Ut enim, inquit, gubernator aeque peccat, si palearum navem evertit et si auri, item aeque peccat, qui parentem et qui servum iniuria verberat. Eadem nunc mea adversum te oratio est. Atqui reperies, inquit, in hoc quidem pertinacem; Hoc positum in Phaedro a Platone probavit Epicurus sensitque in omni disputatione id fieri oportere. Summum ením bonum exposuit vacuitatem doloris; Prodest, inquit, mihi eo esse animo. Quis enim potest ea, quae probabilia videantur ei, non probare? Nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti.
Sit sane ista voluptas. Ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fama gloriosum. Certe non potest. Non autem hoc: igitur ne illud quidem. Ergo adhuc, quantum equidem intellego, causa non videtur fuisse mutandi nominis. Si longus, levis; Nec enim, dum metuit, iustus est, et certe, si metuere destiterit, non erit; Ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fama gloriosum. Idemne, quod iucunde? Octavio fuit, cum illam severitatem in eo filio adhibuit, quem in adoptionem D.
Levatio igitur vitiorum magna fit in iis, qui habent ad virtutem progressionis aliquantum. Quid iudicant sensus? Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; Age, inquies, ista parva sunt. Dulce amarum, leve asperum, prope longe, stare movere, quadratum rotundum. Deprehensus omnem poenam contemnet. Quae cum magnifice primo dici viderentur, considerata minus probabantur.
Quia nec honesto quic quam honestius nec turpi turpius. Hi curatione adhibita levantur in dies, valet alter plus cotidie, alter videt. Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus. Non est ista, inquam, Piso, magna dissensio. Sed eum qui audiebant, quoad poterant, defendebant sententiam suam. Frater et T. Cum id fugiunt, re eadem defendunt, quae Peripatetici, verba. Num igitur eum postea censes anxio animo aut sollicito fuisse? Nam et a te perfici istam disputationem volo, nec tua mihi oratio longa videri potest. Prave, nequiter, turpiter cenabat; Tamen a proposito, inquam, aberramus. Ita ne hoc quidem modo paria peccata sunt.
Erat enim Polemonis. Similiter sensus, cum accessit ad naturam, tuetur illam quidem, sed etiam se tuetur; Ac tamen hic mallet non dolere. Suo genere perveniant ad extremum; Nam illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae senserit ille, tibi non vera videantur. Ergo infelix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est? -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi.
Simul atque natum animal est, gaudet voluptate et eam appetit ut bonum, aspernatur dolorem ut malum. Res enim concurrent contrariae. Quo tandem modo? Ne tum quidem te respicies et cogitabis sibi quemque natum esse et suis voluptatibus? Idemque diviserunt naturam hominis in animum et corpus. Sed nimis multa.
Aequam igitur pronuntiabit sententiam ratio adhibita primum divinarum humanarumque rerum scientia, quae potest appellari rite sapientia, deinde adiunctis virtutibus, quas ratio rerum omnium dominas, tu voluptatum satellites et ministras esse voluisti. Adsint etiam formosi pueri, qui ministrent, respondeat his vestis, argentum, Corinthium, locus ipse, aedificium-hos ergo asotos bene quidem vivere aut beate numquam dixerim.
Sed haec ab Antiocho, familiari nostro, dicuntur multo melius et fortius, quam a Stasea dicebantur. Quid enim necesse est, tamquam meretricem in matronarum coetum, sic voluptatem in virtutum concilium adducere? Varietates autem iniurasque fortunae facile veteres philosophorum praeceptis instituta vita superabat. Magni enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam. In motu et in statu corporis nihil inest, quod animadvertendum esse ipsa natura iudicet? Fatebuntur Stoici haec omnia dicta esse praeclare, neque eam causam Zenoni desciscendi fuisse. Huius, Lyco, oratione locuples, rebus ipsis ielunior. Ergo infelix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est?
Quod eo liquidius faciet, si perspexerit rerum inter eas verborumne sit controversia.
Sed non alienum est, quo facilius vis verbi intellegatur, rationem huius verbi faciendi Zenonis exponere. Illum mallem levares, quo optimum atque humanissimum virum, Cn. Sed vos squalidius, illorum vides quam niteat oratio. Sed est forma eius disciplinae, sicut fere ceterarum, triplex: una pars est naturae, disserendi altera, vivendi tertia. Polemoni et iam ante Aristoteli ea prima visa sunt, quae paulo ante dixi. Nam, ut saepe iam dixi, in infirma aetate inbecillaque mente vis naturae quasi per caliginem cernitur;
Id mihi magnum videtur. Si longus, levis; Re mihi non aeque satisfacit, et quidem locis pluribus. Egone quaeris, inquit, quid sentiam? Nam haec ipsa mihi erunt in promptu, quae modo audivi, nec ante aggrediar, quam te ab istis, quos dicis, instructum videro. A mene tu? Nam prius a se poterit quisque discedere quam appetitum earum rerum, quae sibi conducant, amittere. Hoc est non modo cor non habere, sed ne palatum quidem. Ait enim se, si uratur, Quam hoc suave! dicturum. Quid sequatur, quid repugnet, vident.
Quid, si etiam iucunda memoria est praeteritorum malorum? Ne tum quidem te respicies et cogitabis sibi quemque natum esse et suis voluptatibus? Nam si +omnino nos+ neglegemus, in Aristonea vitia incidemus et peccata obliviscemurque quae virtuti ipsi principia dederimus; Respondent extrema primis, media utrisque, omnia omnibus. Itaque hoc frequenter dici solet a vobis, non intellegere nos, quam dicat Epicurus voluptatem. Qui ita affectus, beatum esse numquam probabis; Quocirca intellegi necesse est in ipsis rebus, quae discuntur et cognoscuntur, invitamenta inesse, quibus ad discendum cognoscendumque moveamur. Itaque ad tempus ad Pisonem omnes. Sed est forma eius disciplinae, sicut fere ceterarum, triplex: una pars est naturae, disserendi altera, vivendi tertia. Nam memini etiam quae nolo, oblivisci non possum quae volo.
Occultum facinus esse potuerit, gaudebit; Praetereo multos, in bis doctum hominem et suavem, Hieronymum, quem iam cur Peripateticum appellem nescio. Sin dicit obscurari quaedam nec apparere, quia valde parva sint, nos quoque concedimus; Portenta haec esse dicit, neque ea ratione ullo modo posse vivi; Ego autem tibi, Piso, assentior usu hoc venire, ut acrius aliquanto et attentius de claris viris locorum admonitu cogitemus. Inde igitur, inquit, ordiendum est. Si ista mala sunt, in quae potest incidere sapiens, sapientem esse non esse ad beate vivendum satis.
Sed tu, ut dignum est tua erga me et philosophiam voluntate ab adolescentulo suscepta, fac ut Metrodori tueare liberos.
Alii rursum isdem a principiis omne officium referent aut ad voluptatem aut ad non dolendum aut ad prima illa secundum naturam optinenda. Immo videri fortasse. Beatus sibi videtur esse moriens. Id est enim, de quo quaerimus. ALIO MODO. Non est igitur voluptas bonum. Rapior illuc, revocat autem Antiochus, nec est praeterea, quem audiamus. Disserendi artem nullam habuit.
Quamquam ab iis philosophiam et omnes ingenuas disciplinas habemus; Sic, et quidem diligentius saepiusque ista loquemur inter nos agemusque communiter. Illud quaero, quid ei, qui in voluptate summum bonum ponat, consentaneum sit dicere. Atqui iste locus est, Piso, tibi etiam atque etiam confirmandus, inquam; Efficiens dici potest. Simus igitur contenti his. In omni enim arte vel studio vel quavis scientia vel in ipsa virtute optimum quidque rarissimum est. Ita multa dicunt, quae vix intellegam. Ut proverbia non nulla veriora sint quam vestra dogmata. An hoc usque quaque, aliter in vita? Commoda autem et incommoda in eo genere sunt, quae praeposita et reiecta diximus;
Deinde disputat, quod cuiusque generis animantium statui deceat extremum.
Quis est enim, qui hoc cadere in sapientem dicere audeat, ut, si fieri possit, virtutem in perpetuum abiciat, ut dolore omni liberetur? Nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti. Hoc enim identidem dicitis, non intellegere nos quam dicatis voluptatem. In motu et in statu corporis nihil inest, quod animadvertendum esse ipsa natura iudicet? Quae duo sunt, unum facit.
Sed ad haec, nisi molestum est, habeo quae velim. Huius, Lyco, oratione locuples, rebus ipsis ielunior. Utram tandem linguam nescio? Si qua in iis corrigere voluit, deteriora fecit. Et quod est munus, quod opus sapientiae? Primum in nostrane potestate est, quid meminerimus? Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni utilitate sine ullis praemiis fructibusve per se ipsum possit iure laudari. Qui si ea, quae dicit, ita sentiret, ut verba significant, quid inter eum et vel Pyrrhonem vel Aristonem interesset? Itaque et vivere vitem et mori dicimus arboremque et novellan et vetulam et vigere et senescere. Tenent mordicus. Ita prorsus, inquam; Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae;
Sed audiamus ipsum: Compensabatur, inquit, tamen cum his omnibus animi laetitia, quam capiebam memoria rationum inventorumque nostrorum. Ex quo, id quod omnes expetunt, beate vivendi ratio inveniri et comparari potest. Et quidem iure fortasse, sed tamen non gravissimum est testimonium multitudinis. Ergo opifex plus sibi proponet ad formarum quam civis excellens ad factorum pulchritudinem? Duo enim genera quae erant, fecit tria. Audax negotium, dicerem impudens, nisi hoc institutum postea translatum ad philosophos nostros esset. Qui si ea, quae dicit, ita sentiret, ut verba significant, quid inter eum et vel Pyrrhonem vel Aristonem interesset? In omni enim animante est summum aliquid atque optimum, ut in equis, in canibus, quibus tamen et dolore vacare opus est et valere; Est enim effectrix multarum et magnarum voluptatum.
Eorum enim omnium multa praetermittentium, dum eligant aliquid, quod sequantur, quasi curta sententia; Non enim in selectione virtus ponenda erat, ut id ipsum, quod erat bonorum ultimum, aliud aliquid adquireret. Efficiens dici potest. Ipse negat, ut ante dixi, luxuriosorum vitam reprehendendam, nisi plane fatui sint, id est nisi aut cupiant aut metuant. Quasi vero aut concedatur in omnibus stultis aeque magna esse vitia, et eadem inbecillitate et inconstantia L. Ergo in gubernando nihil, in officio plurimum interest, quo in genere peccetur. Dolere malum est: in crucem qui agitur, beatus esse non potest. Atqui eorum nihil est eius generis, ut sit in fine atque extrerno bonorum. Et quae per vim oblatum stuprum volontaria morte lueret inventa est et qui interficeret filiam, ne stupraretur. Dici enim nihil potest verius. Nec vero umquam summum bonum assequi quisquam posset, si omnia illa, quae sunt extra, quamquam expetenda, summo bono continerentur. Te autem hortamur omnes, currentem quidem, ut spero, ut eos, quos novisse vis, imitari etiam velis.
Vitae autem degendae ratio maxime quidem illis placuit quieta. Sic, et quidem diligentius saepiusque ista loquemur inter nos agemusque communiter. Atque haec ita iustitiae propria sunt, ut sint virtutum reliquarum communia. Sunt etiam turpitudines plurimae, quae, nisi honestas natura plurimum valeat, cur non cadant in sapientem non est facile defendere. Vide, ne etiam menses! nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, interficit. Prodest, inquit, mihi eo esse animo. Quid dubitas igitur mutare principia naturae? Ergo infelix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est?
Miserum hominem! Si dolor summum malum est, dici aliter non potest.
Non quam nostram quidem, inquit Pomponius iocans;
Fadio Gallo, cuius in testamento scriptum esset se ab eo rogatum ut omnis hereditas ad filiam perveniret. Si vero id etiam explanare velles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas? At eum nihili facit; Suo enim quisque studio maxime ducitur. Claudii libidini, qui tum erat summo ne imperio, dederetur. Tria genera bonorum; Collatio igitur ista te nihil iuvat. Hoc vero non videre, maximo argumento esse voluptatem illam, qua sublata neget se intellegere omnino quid sit bonum-eam autem ita persequitur: quae palato percipiatur, quae auribus; Quoniamque non dubium est quin in iis, quae media dicimus, sit aliud sumendum, aliud reiciendum, quicquid ita fit aut dicitur, omne officio continetur. -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi.
An haec ab eo non dicuntur? Qui enim voluptatem ipsam contemnunt, iis licet dicere se acupenserem maenae non anteponere. Deque his rebus satis multa in nostris de re publica libris sunt dicta a Laelio. Universa enim illorum ratione cum tota vestra confligendum puto. Quibus autem in rebus tanta obscuratio non fit, fieri tamen potest, ut id ipsum, quod interest, non sit magnum. Cum autem venissemus in Academiae non sine causa nobilitata spatia, solitudo erat ea, quam volueramus. Sic consequentibus vestris sublatis prima tolluntur. Nulla erit controversia. Nos grave certamen belli clademque tenemus, Graecia quam Troiae divino numine vexit, Omniaque e latis rerum vestigia terris. Sed videbimus. Nobis aliter videtur, recte secusne, postea; Si ad corpus pertinentibus, rationes tuas te video compensare cum istis doloribus, non memoriam corpore perceptarum voluptatum; Apparet statim, quae sint officia, quae actiones. Laboribus hic praeteritis gaudet, tu iubes voluptatibus, et hic se ad ea revocat, e quibus nihil umquam rettulerit ad corpus, tu totus haeres in corpore.
Incommoda autem et commoda-ita enim estmata et dustmata appello-communia esse voluerunt, paria noluerunt. Ea, quae dialectici nunc tradunt et docent, nonne ab illis instituta sunt aut inventa sunt? Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea putant usque ad senectutem esse discenda. Quod si ita se habeat, non possit beatam praestare vitam sapientia. Sed plane dicit quod intellegit. Perturbationes autem nulla naturae vi commoventur, omniaque ea sunt opiniones ac iudicia levitatis.
Ita credo. Positum est a nostris in iis esse rebus, quae secundum naturam essent, non dolere; Ille vero, si insipiens-quo certe, quoniam tyrannus -, numquam beatus; Quae diligentissime contra Aristonem dicuntur a Chryippo. Egone quaeris, inquit, quid sentiam? Habes, inquam, Cato, formam eorum, de quibus loquor, philosophorum. Hanc ergo intuens debet institutum illud quasi signum absolvere. Sed haec in pueris;
Nunc agendum est subtilius. Etsi ea quidem, quae adhuc dixisti, quamvis ad aetatem recte isto modo dicerentur. Sapientem locupletat ipsa natura, cuius divitias Epicurus parabiles esse docuit. Nam diligi et carum esse iucundum est propterea, quia tutiorem vitam et voluptatem pleniorem efficit. Est autem etiam actio quaedam corporis, quae motus et status naturae congruentis tenet; Tu autem negas fortem esse quemquam posse, qui dolorem malum putet. Quae quidem sapientes sequuntur duce natura tamquam videntes; Se dicere inter honestum et turpe nimium quantum, nescio quid inmensum, inter ceteras res nihil omnino interesse.
Ego vero isti, inquam, permitto. Te ipsum, dignissimum maioribus tuis, voluptasne induxit, ut adolescentulus eriperes P. Semper enim ita adsumit aliquid, ut ea, quae prima dederit, non deserat. Consequatur summas voluptates non modo parvo, sed per me nihilo, si potest; Rationis enim perfectio est virtus; Iam id ipsum absurdum, maximum malum neglegi. Itaque hic ipse iam pridem est reiectus; Nam de isto magna dissensio est. Hoc est dicere: Non reprehenderem asotos, si non essent asoti.
Cur iustitia laudatur? Quid, quod homines infima fortuna, nulla spe rerum gerendarum, opifices denique delectantur historia? Primum in nostrane potestate est, quid meminerimus? Scisse enim te quis coarguere possit? Nec enim ignoras his istud honestum non summum modo, sed etiam, ut tu vis, solum bonum videri. Qui enim voluptatem ipsam contemnunt, iis licet dicere se acupenserem maenae non anteponere. Suo genere perveniant ad extremum; Id quaeris, inquam, in quo, utrum respondero, verses te huc atque illuc necesse est. Isto modo, ne si avia quidem eius nata non esset. Nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti.
Et tamen quid attinet luxuriosis ullam exceptionem dari aut fingere aliquos, qui, cum luxuriose viverent, a summo philosopho non reprehenderentur eo nomine dumtaxat, cetera caverent? Dolere malum est: in crucem qui agitur, beatus esse non potest.
Qui autem esse poteris, nisi te amor ipse ceperit? Egone non intellego, quid sit don Graece, Latine voluptas? Ut placet, inquit, etsi enim illud erat aptius, aequum cuique concedere. Octavio fuit, cum illam severitatem in eo filio adhibuit, quem in adoptionem D. Itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum instituendarum voluntates fieri propter voluptatem; Quasi ego id curem, quid ille aiat aut neget. Alterum autem genus est magnarum verarumque virtutum, quas appellamus voluntarias, ut prudentiam, temperantiam, fortitudinem, iustitiam et reliquas eiusdem generis. Non laboro, inquit, de nomine. Elicerem ex te cogeremque, ut responderes, nisi vererer ne Herculem ipsum ea, quae pro salute gentium summo labore gessisset, voluptatis causa gessisse diceres. Atque ita re simpliciter primo collocata reliqua subtilius persequentes corporis bona facilem quandam rationem habere censebant;
Quem si tenueris, non modo meum Ciceronem, sed etiam me ipsum abducas licebit. Nam si amitti vita beata potest, beata esse non potest. Quod cum ita sit, perspicuum est omnis rectas res atque laudabilis eo referri, ut cum voluptate vivatur. Itaque hoc frequenter dici solet a vobis, non intellegere nos, quam dicat Epicurus voluptatem. Qui non moveatur et offensione turpitudinis et comprobatione honestatis? Apud imperitos tum illa dicta sunt, aliquid etiam coronae datum; Sed ut iis bonis erigimur, quae expectamus, sic laetamur iis, quae recordamur. Nihil acciderat ei, quod nollet, nisi quod anulum, quo delectabatur, in mari abiecerat.
Sint modo partes vitae beatae. An me, inquam, nisi te audire vellem, censes haec dicturum fuisse? Deinde prima illa, quae in congressu solemus: Quid tu, inquit, huc? Hic quoque suus est de summoque bono dissentiens dici vere Peripateticus non potest. Conferam tecum, quam cuique verso rem subicias; Quem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede, qui dum in pulvere quaedam describit attentius, ne patriam quidem captam esse senserit?
Sit enim idem caecus, debilis. Sedulo, inquam, faciam. Verum esto: verbum ipsum voluptatis non habet dignitatem, nec nos fortasse intellegimus. Collige omnia, quae soletis: Praesidium amicorum. Sed eum qui audiebant, quoad poterant, defendebant sententiam suam. Ille vero, si insipiens-quo certe, quoniam tyrannus -, numquam beatus; Legimus tamen Diogenem, Antipatrum, Mnesarchum, Panaetium, multos alios in primisque familiarem nostrum Posidonium.
Atqui reperiemus asotos primum ita non religiosos, ut edint de patella, deinde ita mortem non timentes, ut illud in ore habeant ex Hymnide: Mihi sex menses satis sunt vitae, septimum Orco spondeo.
Modo etiam paulum ad dexteram de via declinavi, ut ad Pericli sepulcrum accederem. Itaque et vivere vitem et mori dicimus arboremque et novellan et vetulam et vigere et senescere. Sit hoc ultimum bonorum, quod nunc a me defenditur; Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Consumis squilla atque acupensere cum decimano. Vides igitur te aut ea sumere, quae non concedantur, aut ea, quae etiam concessa te nihil iuvent. Si mala non sunt, iacet omnis ratio Peripateticorum. Et tamen ego a philosopho, si afferat eloquentiam, non asperner, si non habeat, non admodum flagitem. Callipho ad virtutem nihil adiunxit nisi voluptatem, Diodorus vacuitatem doloris. Utram tandem linguam nescio? Si quidem, inquit, tollerem, sed relinquo. Quodsi vultum tibi, si incessum fingeres, quo gravior viderere, non esses tui similis;
Primum cur ista res digna odio est, nisi quod est turpis? Idem iste, inquam, de voluptate quid sentit? Inscite autem medicinae et gubernationis ultimum cum ultimo sapientiae comparatur. Tum ille: Ain tandem? Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praeterquam quod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetenda. Collige omnia, quae soletis: Praesidium amicorum.
Quis istud possit, inquit, negare? Reguli reiciendam; Utrum igitur percurri omnem Epicuri disciplinam placet an de una voluptate quaeri, de qua omne certamen est? Naturales divitias dixit parabiles esse, quod parvo esset natura contenta. Vitae autem degendae ratio maxime quidem illis placuit quieta. Cum autem venissemus in Academiae non sine causa nobilitata spatia, solitudo erat ea, quam volueramus. Ad corpus diceres pertinere-, sed ea, quae dixi, ad corpusne refers? Illis videtur, qui illud non dubitant bonum dicere -; Quis, quaeso, illum negat et bonum virum et comem et humanum fuisse? Quod praeceptum quia maius erat, quam ut ab homine videretur, idcirco assignatum est deo. Atque ut a corpore ordiar, videsne ut, si quae in membris prava aut debilitata aut inminuta sint, occultent homines? Quippe: habes enim a rhetoribus;
Illud urgueam, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit. Itaque ne iustitiam quidem recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed quia iucunditatis vel plurimum afferat. Restincta enim sitis stabilitatem voluptatis habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est. Sint ista Graecorum; Hunc igitur finem illi tenuerunt, quodque ego pluribus verbis, illi brevius secundum naturam vivere, hoc iis bonorum videbatur extremum. Qui enim existimabit posse se miserum esse beatus non erit. Quae cum dixisset paulumque institisset, Quid est? Quae cum ita sint, effectum est nihil esse malum, quod turpe non sit. Me ipsum esse dicerem, inquam, nisi mihi viderer habere bene cognitam voluptatem et satis firme conceptam animo atque comprehensam. Nemo nostrum credebat, eratque veri similius hunc mentiri, cuius interesset, quam illum, qui id se rogasse scripsisset, quod debuisset rogare. Indicant pueri, in quibus ut in speculis natura cernitur. Tu vero, inquam, ducas licet, si sequetur;
Ita relinquet duas, de quibus etiam atque etiam consideret. Fadio Gallo, cuius in testamento scriptum esset se ab eo rogatum ut omnis hereditas ad filiam perveniret. Coniunctio autem cum honestate vel voluptatis vel non dolendi id ipsum honestum, quod amplecti vult, id efficit turpe. Ac tamen, ne cui loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam. Sed ad haec, nisi molestum est, habeo quae velim. Nam prius a se poterit quisque discedere quam appetitum earum rerum, quae sibi conducant, amittere. Si vero id etiam explanare velles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas? Sed nimis multa. Quaero igitur, quo modo hae tantae commendationes a natura profectae subito a sapientia relictae sint. Restincta enim sitis stabilitatem voluptatis habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est. Omnia peccata paria dicitis. Estne, quaeso, inquam, sitienti in bibendo voluptas?
Ita multa dicunt, quae vix intellegam. Quae cum essent dicta, discessimus. Inquit, an parum disserui non verbis Stoicos a Peripateticis, sed universa re et tota sententia dissidere? Obsecro, inquit, Torquate, haec dicit Epicurus? Et ille ridens: Video, inquit, quid agas; Quod enim ne vivus quidem, inquit, diutius sentire poterat, quam dum fruebatur, quo modo id potuit mortuo permanere? Quid enim me prohiberet Epicureum esse, si probarem, quae ille diceret? Sed fac ista esse non inportuna; Dicimus aliquem hilare vivere; Sed quid sentiat, non videtis. Utrum enim sit voluptas in iis rebus, quas primas secundum naturam esse diximus, necne sit ad id, quod agimus, nihil interest. Ut id aliis narrare gestiant? Nunc de hominis summo bono quaeritur; Illud urgueam, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit. Bonum liberi: misera orbitas. Quae cum magnifice primo dici viderentur, considerata minus probabantur.
Esse enim quam vellet iniquus iustus poterat inpune. Tum ille timide vel potius verecunde: Facio, inquit. Cynicorum autem rationem atque vitam alii cadere in sapientem dicunt, si qui eius modi forte casus inciderit, ut id faciendum sit, alii nullo modo. Igitur ne dolorem quidem. Graccho, eius fere, aequalí? Iam id ipsum absurdum, maximum malum neglegi. Cur iustitia laudatur? Praeclare enim Plato: Beatum, cui etiam in senectute contigerit, ut sapientiam verasque opiniones assequi possit. Id autem eius modi est, ut additum ad virtutem auctoritatem videatur habiturum et expleturum cumulate vitam beatam, de quo omnis haec quaestio est. Eadem nunc mea adversum te oratio est. Tecum optime, deinde etiam cum mediocri amico. Age sane, inquam. Nam et ille apud Trabeam voluptatem animi nimiam laetitiam dicit eandem, quam ille Caecilianus, qui omnibus laetitiis laetum esse se narrat. Deinde prima illa, quae in congressu solemus: Quid tu, inquit, huc?
Idque testamento cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos pertinere? Polemoni et iam ante Aristoteli ea prima visa sunt, quae paulo ante dixi.
Prioris generis est docilitas, memoria; At negat Epicurus-hoc enim vestrum lumen estquemquam, qui honeste non vivat, iucunde posse vivere. Quis est tam dissimile homini. Quod praeceptum quia maius erat, quam ut ab homine videretur, idcirco assignatum est deo. Ut ad minora veniam, mathematici, poëtae, musici, medici denique ex hac tamquam omnium artificum officina profecti sunt. An potest cupiditas finiri? Paupertas si malum est, mendicus beatus esse nemo potest, quamvis sit sapiens. Quod, inquit, quamquam voluptatibus quibusdam est saepe iucundius, tamen expetitur propter voluptatem.
Etenim si delectamur, cum scribimus, quis est tam invidus, qui ab eo nos abducat? Cur fortior sit, si illud, quod tute concedis, asperum et vix ferendum putabit? Cum id quoque, ut cupiebat, audivisset, evelli iussit eam, qua erat transfixus, hastam. Est autem etiam actio quaedam corporis, quae motus et status naturae congruentis tenet; Si quae forte-possumus. Huic ego, si negaret quicquam interesse ad beate vivendum quali uteretur victu, concederem, laudarem etiam;
Is enim percontando atque interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii respondissent, si quid videretur, diceret.
Haec para/doca illi, nos admirabilia dicamus. Et ille ridens: Age, age, inquit,-satis enim scite me nostri sermonis principium esse voluisti-exponamus adolescenti,. Atqui, inquit, si Stoicis concedis ut virtus sola, si adsit vitam efficiat beatam, concedis etiam Peripateticis. Tenesne igitur, inquam, Hieronymus Rhodius quid dicat esse summum bonum, quo putet omnia referri oportere? Semper enim ex eo, quod maximas partes continet latissimeque funditur, tota res appellatur. Diodorus, eius auditor, adiungit ad honestatem vacuitatem doloris. Aliam vero vim voluptatis esse, aliam nihil dolendi, nisi valde pertinax fueris, concedas necesse est.
Ita credo. Quis autem honesta in familia institutus et educatus ingenue non ipsa turpitudine, etiamsi eum laesura non sit, offenditur? Atque haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam ducit, quam omnes unam appellamus voluptatem. Si quicquam extra virtutem habeatur in bonis. Sit hoc ultimum bonorum, quod nunc a me defenditur;
Et tamen ego a philosopho, si afferat eloquentiam, non asperner, si non habeat, non admodum flagitem. Quid enim ab antiquis ex eo genere, quod ad disserendum valet, praetermissum est? Aeque enim contingit omnibus fidibus, ut incontentae sint. A mene tu? Haec para/doca illi, nos admirabilia dicamus. Sed ad haec, nisi molestum est, habeo quae velim. Quae quidem res efficit, ne necesse sit isdem de rebus semper quasi dictata decantare neque a commentariolis suis discedere. Est autem a te semper dictum nec gaudere quemquam nisi propter corpus nec dolere.
Peccata autem partim esse tolerabilia, partim nullo modo, propterea quod alia peccata plures, alia pauciores quasi numeros officii praeterirent.
Ergo in iis adolescentibus bonam spem esse dicemus et magnam indolem, quos suis commodis inservituros et quicquid ipsis expediat facturos arbitrabimur? Quaerimus enim finem bonorum. Parvi enim primo ortu sic iacent, tamquam omnino sine animo sint. Sed virtutem ipsam inchoavit, nihil amplius. Quis enim redargueret? Restant Stoici, qui cum a Peripateticis et Academicis omnia transtulissent, nominibus aliis easdem res secuti sunt.
Quibus ego vehementer assentior. Ait enim se, si uratur, Quam hoc suave! dicturum. Morbo gravissimo affectus, exul, orbus, egens, torqueatur eculeo: quem hunc appellas, Zeno? Nunc agendum est subtilius. Praeteritis, inquit, gaudeo. Ita, quem ad modum in senatu semper est aliquis, qui interpretem postulet, sic, isti nobis cum interprete audiendi sunt. Incommoda autem et commoda-ita enim estmata et dustmata appello-communia esse voluerunt, paria noluerunt. Non enim, si malum est dolor, carere eo malo satis est ad bene vivendum. Ac ne plura complectar-sunt enim innumerabilia-, bene laudata virtus voluptatis aditus intercludat necesse est. Egone quaeris, inquit, quid sentiam? Hic ego: Etsi facit hic quidem, inquam, Piso, ut vides, ea, quae praecipis, tamen mihi grata hortatio tua est.
At coluit ipse amicitias. Si verbum sequimur, primum longius verbum praepositum quam bonum. Nihil ad rem! Ne sit sane; Inquit, dasne adolescenti veniam? Hoc tu nunc in illo probas. Nam si +omnino nos+ neglegemus, in Aristonea vitia incidemus et peccata obliviscemurque quae virtuti ipsi principia dederimus; Ut in geometria, prima si dederis, danda sunt omnia. Sed virtutem ipsam inchoavit, nihil amplius. Quem si tenueris, non modo meum Ciceronem, sed etiam me ipsum abducas licebit. Moriatur, inquit. Tuo vero id quidem, inquam, arbitratu. Hoc uno captus Erillus scientiam summum bonum esse defendit nec rem ullam aliam per se expetendam.
Completur enim et ex eo genere vitae, quod virtute fruitur, et ex iis rebus, quae sunt secundum naturam neque sunt in nostra potestate.
Graecum enim hunc versum nostis omnes-: Suavis laborum est praeteritorum memoria. Vide, ne etiam menses! nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, interficit.
Quod cum dixissent, ille contra. Illa enim, quae prosunt aut quae nocent, aut bona sunt aut mala, quae sint paria necesse est. Profectus in exilium Tubulus statim nec respondere ausus; Nec enim ignoras his istud honestum non summum modo, sed etiam, ut tu vis, solum bonum videri. Ac tamen hic mallet non dolere. Quem ad modum quis ambulet, sedeat, qui ductus oris, qui vultus in quoque sit? Quamquam ego non quaero, quid tibi a me probatum sit, sed huic Ciceroni nostro, quem discipulum cupio a te abducere. Cum sciret confestim esse moriendum eamque mortem ardentiore studio peteret, quam Epicurus voluptatem petendam putat.
Haec para/doca illi, nos admirabilia dicamus. Qui cum praetor quaestionem inter sicarios exercuisset, ita aperte cepit pecunias ob rem iudicandam, ut anno proximo P. Ac tamen hic mallet non dolere. Satis est tibi in te, satis in legibus, satis in mediocribus amicitiis praesidii. Quid igitur dubitamus in tota eius natura quaerere quid sit effectum? An eum locum libenter invisit, ubi Demosthenes et Aeschines inter se decertare soliti sunt? Reperiam multos, vel innumerabilis potius, non tam curiosos nec tam molestos, quam vos estis, quibus, quid velim, facile persuadeam. Portenta haec esse dicit, neque ea ratione ullo modo posse vivi; Diodorus, eius auditor, adiungit ad honestatem vacuitatem doloris. Nunc vides, quid faciat.
Epicurus autem cum in prima commendatione voluptatem dixisset, si eam, quam Aristippus, idem tenere debuit ultimum bonorum, quod ille; Praeclare Laelius, et recte sofñw, illudque vere: O Publi, o gurges, Galloni! es homo miser, inquit. Nos quidem Virtutes sic natae sumus, ut tibi serviremus, aliud negotii nihil habemus. An tu me de L. Atque haec coniunctio confusioque virtutum tamen a philosophis ratione quadam distinguitur.
Superiores tres erant, quae esse possent, quarum est una sola defensa, eaque vehementer. Nunc omni virtuti vitium contrario nomine opponitur. Itaque homo in primis ingenuus et gravis, dignus illa familiaritate Scipionis et Laelii, Panaetius, cum ad Q. Quid enim ab antiquis ex eo genere, quod ad disserendum valet, praetermissum est? Sed quoniam et advesperascit et mihi ad villam revertendum est, nunc quidem hactenus; Cum id fugiunt, re eadem defendunt, quae Peripatetici, verba. Bona autem corporis huic sunt, quod posterius posui, similiora. Qualem igitur hominem natura inchoavit? Certe non potest. Si enim non fuit eorum iudicii, nihilo magis hoc non addito illud est iudicatum-.
Vadem te ad mortem tyranno dabis pro amico, ut Pythagoreus ille Siculo fecit tyranno? Luxuriam non reprehendit, modo sit vacua infinita cupiditate et timore. Quarum cum una sit, qua mores conformari putantur, differo eam partem, quae quasi stirps ets huius quaestionis. Sed plane dicit quod intellegit. Audax negotium, dicerem impudens, nisi hoc institutum postea translatum ad philosophos nostros esset. Sed haec ab Antiocho, familiari nostro, dicuntur multo melius et fortius, quam a Stasea dicebantur. Bestiarum vero nullum iudicium puto. Maximus dolor, inquit, brevis est. Sed plane dicit quod intellegit. Sin te auctoritas commovebat, nobisne omnibus et Platoni ipsi nescio quem illum anteponebas?
Etenim nec iustitia nec amicitia esse omnino poterunt, nisi ipsae per se expetuntur. Quis enim redargueret? Aufidio, praetorio, erudito homine, oculis capto, saepe audiebam, cum se lucis magis quam utilitatis desiderio moveri diceret. Quid enim de amicitia statueris utilitatis causa expetenda vides.
Quis tibi ergo istud dabit praeter Pyrrhonem, Aristonem eorumve similes, quos tu non probas? Quis Aristidem non mortuum diligit? Nam cui proposito sit conservatio sui, necesse est huic partes quoque sui caras suo genere laudabiles. Haec bene dicuntur, nec ego repugno, sed inter sese ipsa pugnant. Mihi enim satis est, ipsis non satis. Et hunc idem dico, inquieta sed ad virtutes et ad vitia nihil interesse. In omni enim animante est summum aliquid atque optimum, ut in equis, in canibus, quibus tamen et dolore vacare opus est et valere; Stoici restant, ei quidem non unam aliquam aut alteram rem a nobis, sed totam ad se nostram philosophiam transtulerunt; De malis autem et bonis ab iis animalibus, quae nondum depravata sint, ait optime iudicari. Quare ad ea primum, si videtur; Aberat omnis dolor, qui si adesset, nec molliter ferret et tamen medicis plus quam philosophis uteretur. Quicquid porro animo cernimus, id omne oritur a sensibus;
Sic enim maiores nostri labores non fugiendos tristissimo tamen verbo aerumnas etiam in deo nominaverunt. Quis autem honesta in familia institutus et educatus ingenue non ipsa turpitudine, etiamsi eum laesura non sit, offenditur? Quare si potest esse beatus is, qui est in asperis reiciendisque rebus, potest is quoque esse. Apparet statim, quae sint officia, quae actiones. Quod cum dixissent, ille contra. Idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sententia. Cum praesertim illa perdiscere ludus esset.
Deinde disputat, quod cuiusque generis animantium statui deceat extremum. Habes undique expletam et perfectam, Torquate, formam honestatis, quae tota quattuor his virtutibus, quae a te quoque commemoratae sunt, continetur. Nihil enim hoc differt. Dolor ergo, id est summum malum, metuetur semper, etiamsi non aderit; Quid censes eos esse facturos, qui omnino virtutem a bonorum fine segregaverunt, Epicurum, Hieronymum, illos etiam, si qui Carneadeum finem tueri volunt? Cuius oratio attende, quaeso, Brute, satisne videatur Antiochi complexa esse sententiam, quam tibi, qui fratrem eius Aristum frequenter audieris, maxime probatam existimo. Addo etiam illud, multa iam mihi dare signa puerum et pudoris et ingenii, sed aetatem vides. Et certamen honestum et disputatio splendida! omnis est enim de virtutis dignitate contentio. Scis enim me quodam tempore Metapontum venisse tecum neque ad hospitem ante devertisse, quam Pythagorae ipsum illum locum, ubi vitam ediderat, sedemque viderim. Itaque ne iustitiam quidem recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed quia iucunditatis vel plurimum afferat.
Amicitiae vero locus ubi esse potest aut quis amicus esse cuiquam, quem non ipsum amet propter ipsum?
Serpere anguiculos, nare anaticulas, evolare merulas, cornibus uti videmus boves, nepas aculeis. Quem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede, qui dum in pulvere quaedam describit attentius, ne patriam quidem captam esse senserit? Ne amores quidem sanctos a sapiente alienos esse arbitrantur. Scrupulum, inquam, abeunti; Age nunc isti doceant, vel tu potius quis enim ista melius? Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea putant usque ad senectutem esse discenda.
Huc et illuc, Torquate, vos versetis licet, nihil in hac praeclara epistula scriptum ab Epicuro congruens et conveniens decretis eius reperietis. Cuius similitudine perspecta in formarum specie ac dignitate transitum est ad honestatem dictorum atque factorum.
Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sint voluptates, eas obscurari saepe et obrui. Erat enim Polemonis. Partim cursu et peragratione laetantur, congregatione aliae coetum quodam modo civitatis imitantur; Sed isti ipsi, qui voluptate et dolore omnia metiuntur, nonne clamant sapienti plus semper adesse quod velit quam quod nolit? Atque ab his initiis profecti omnium virtutum et originem et progressionem persecuti sunt. Summus dolor plures dies manere non potest? Nihilne te delectat umquam -video, quicum loquar-, te igitur, Torquate, ipsum per se nihil delectat? Sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Platone intellegi potest, lusos videmus a Socrate. At iam decimum annum in spelunca iacet. Quare attende, quaeso.
Is ita vivebat, ut nulla tam exquisita posset inveniri voluptas, qua non abundaret. Tubulo putas dicere? Quod et posse fieri intellegimus et saepe etiam videmus, et perspicuum est nihil ad iucunde vivendum reperiri posse, quod coniunctione tali sit aptius. Esse enim quam vellet iniquus iustus poterat inpune. Sed nimis multa. Tu autem negas fortem esse quemquam posse, qui dolorem malum putet. Sit ista in Graecorum levitate perversitas, qui maledictis insectantur eos, a quibus de veritate dissentiunt. Atque his tribus generibus honestorum notatis quartum sequitur et in eadem pulchritudine et aptum ex illis tribus, in quo inest ordo et moderatio. Atqui, inquit, si Stoicis concedis ut virtus sola, si adsit vitam efficiat beatam, concedis etiam Peripateticis. Longum est enim ad omnia respondere, quae a te dicta sunt.
Itaque homo in primis ingenuus et gravis, dignus illa familiaritate Scipionis et Laelii, Panaetius, cum ad Q. Nummus in Croesi divitiis obscuratur, pars est tamen divitiarum. Itaque non discedit ab eorum curatione, quibus praeposita vitam omnem debet gubernare, ut mirari satis istorum inconstantiam non possim. Quis non odit sordidos, vanos, leves, futtiles? Nescio quo modo praetervolavit oratio. At eum nihili facit; Levatio igitur vitiorum magna fit in iis, qui habent ad virtutem progressionis aliquantum. Cum autem progrediens confirmatur animus, agnoscit ille quidem naturae vim, sed ita, ut progredi possit longius, per se sit tantum inchoata. Qua exposita scire cupio quae causa sit, cur Zeno ab hac antiqua constitutione desciverit, quidnam horum ab eo non sit probatum;
Odium autem et invidiam facile vitabis. Est autem officium, quod ita factum est, ut eius facti probabilis ratio reddi possit. Frater et T. Torquatus, is qui consul cum Cn. Nam, ut saepe iam dixi, in infirma aetate inbecillaque mente vis naturae quasi per caliginem cernitur; Vide, quaeso, rectumne sit. Praetereo multos, in bis doctum hominem et suavem, Hieronymum, quem iam cur Peripateticum appellem nescio. Tum mihi Piso: Quid ergo? At ille pellit, qui permulcet sensum voluptate. Ratio ista, quam defendis, praecepta, quae didicisti, quae probas, funditus evertunt amicitiam, quamvis eam Epicurus, ut facit, in caelum efferat laudibus. Quid ergo hoc loco intellegit honestum? Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse videamur?
Non enim in selectione virtus ponenda erat, ut id ipsum, quod erat bonorum ultimum, aliud aliquid adquireret.
Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praeterquam quod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetenda.
Verum hoc idem saepe faciamus. Comprehensum, quod cognitum non habet? Sed ita falsa sunt ea, quae consequuntur, ut illa, e quibus haec nata sunt, vera esse non possint. Illud urgueam, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit. Si longus, levis. Nemo igitur esse beatus potest. Summus dolor plures dies manere non potest?
Non autem hoc: igitur ne illud quidem. Quis, quaeso, illum negat et bonum virum et comem et humanum fuisse? Sed haec omittamus; Quod vestri non item. Vives, inquit Aristo, magnifice atque praeclare, quod erit cumque visum ages, numquam angere, numquam cupies, numquam timebis. Sed ad haec, nisi molestum est, habeo quae velim. Sic consequentibus vestris sublatis prima tolluntur. Nam quibus rebus efficiuntur voluptates, eae non sunt in potestate sapientis.
Quorum altera prosunt, nocent altera. Non autem hoc: igitur ne illud quidem. Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae, quid historiae cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot versuum memoria voluptatis affert? Tum ille: Tu autem cum ipse tantum librorum habeas, quos hic tandem requiris? Deinde dolorem quem maximum? Num quid tale Democritus? Omnium enim rerum principia parva sunt, sed suis progressionibus usa augentur nec sine causa; Sed virtutem ipsam inchoavit, nihil amplius.
Non risu potius quam oratione eiciendum? Haec para/doca illi, nos admirabilia dicamus. Easdemne res? Nec vero umquam summum bonum assequi quisquam posset, si omnia illa, quae sunt extra, quamquam expetenda, summo bono continerentur. Nam et a te perfici istam disputationem volo, nec tua mihi oratio longa videri potest.
Tecum optime, deinde etiam cum mediocri amico. Reicietur etiam Carneades, nec ulla de summo bono ratio aut voluptatis non dolendive particeps aut honestatis expers probabitur. Non quam nostram quidem, inquit Pomponius iocans; Honesta oratio, Socratica, Platonis etiam. Hic ego: Pomponius quidem, inquam, noster iocari videtur, et fortasse suo iure. Quare, quoniam de primis naturae commodis satis dietum est nunc de maioribus consequentibusque videamus. Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere. Quid de Pythagora? Ut optime, secundum naturam affectum esse possit. Atque adhuc ea dixi, causa cur Zenoni non fuisset, quam ob rem a superiorum auctoritate discederet. Summus dolor plures dies manere non potest?
Non potes ergo ista tueri, Torquate, mihi crede, si te ipse et tuas cogitationes et studia perspexeris;
Illis videtur, qui illud non dubitant bonum dicere -; Quid, si etiam iucunda memoria est praeteritorum malorum? Hoc non est positum in nostra actione. Oratio me istius philosophi non offendit; Illa enim, quae prosunt aut quae nocent, aut bona sunt aut mala, quae sint paria necesse est. Etiam beatissimum? Virtutibus igitur rectissime mihi videris et ad consuetudinem nostrae orationis vitia posuisse contraria. Sit enim idem caecus, debilis. Itaque a sapientia praecipitur se ipsam, si usus sit, sapiens ut relinquat. Nam et a te perfici istam disputationem volo, nec tua mihi oratio longa videri potest.
Quid de Platone aut de Democrito loquar? Illa argumenta propria videamus, cur omnia sint paria peccata. Non est igitur voluptas bonum. Amicitiae vero locus ubi esse potest aut quis amicus esse cuiquam, quem non ipsum amet propter ipsum? Omnis enim est natura diligens sui. Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt.
Ea, quae dialectici nunc tradunt et docent, nonne ab illis instituta sunt aut inventa sunt? Illud dico, ea, quae dicat, praeclare inter se cohaerere.
Occultum facinus esse potuerit, gaudebit; Nam si dicent ab illis has res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est cur tam multos legant, quam legendi sunt. Quod ea non occurrentia fingunt, vincunt Aristonem; Post enim Chrysippum eum non sane est disputatum. Et hi quidem ita non sola virtute finem bonorum contineri putant, ut rebus tamen omnibus virtutem anteponant; Num igitur dubium est, quin, si in re ipsa nihil peccatur a superioribus, verbis illi commodius utantur? Huius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam. Hoc est vim afferre, Torquate, sensibus, extorquere ex animis cognitiones verborum, quibus inbuti sumus. Nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti. Ut in voluptate sit, qui epuletur, in dolore, qui torqueatur. Erillus autem ad scientiam omnia revocans unum quoddam bonum vidit, sed nec optimum nec quo vita gubernari possit.
Qui cum praetor quaestionem inter sicarios exercuisset, ita aperte cepit pecunias ob rem iudicandam, ut anno proximo P. Sic vester sapiens magno aliquo emolumento commotus cicuta, si opus erit, dimicabit.
Quod autem in homine praestantissimum atque optimum est, id deseruit. Nunc ita separantur, ut disiuncta sint, quo nihil potest esse perversius. Prioris generis est docilitas, memoria; Cum enim summum bonum in voluptate ponat, negat infinito tempore aetatis voluptatem fieri maiorem quam finito atque modico.
Quem si tenueris, non modo meum Ciceronem, sed etiam me ipsum abducas licebit. Oratio me istius philosophi non offendit; Haec para/doca illi, nos admirabilia dicamus. Quod enim ne vivus quidem, inquit, diutius sentire poterat, quam dum fruebatur, quo modo id potuit mortuo permanere? Quo modo? Quod enim dissolutum sit, id esse sine sensu, quod autem sine sensu sit, id nihil ad nos pertinere omnino. Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus. Contineo me ab exemplis.
Itaque hoc frequenter dici solet a vobis, non intellegere nos, quam dicat Epicurus voluptatem.
Rem unam praeclarissimam omnium maximeque laudandam, penitus viderent, quonam gaudio complerentur, cum tantopere eius adumbrata opinione laetentur? Is ita vivebat, ut nulla tam exquisita posset inveniri voluptas, qua non abundaret. Quibus natura iure responderit non esse verum aliunde finem beate vivendi, a se principia rei gerendae peti; Nam si beatus umquam fuisset, beatam vitam usque ad illum a Cyro extructum rogum pertulisset. Ita enim se Athenis collocavit, ut sit paene unus ex Atticis, ut id etiam cognomen videatur habiturus. An eiusdem modi? Negat esse eam, inquit, propter se expetendam. Inquit, dasne adolescenti veniam? An eiusdem modi? Quare obscurentur etiam haec, quae secundum naturam esse dicimus, in vita beata; Id Sextilius factum negabat. Quippe: habes enim a rhetoribus;
Desideraret enim valitudinem, vacuitatem doloris, appeteret etiam conservationem sui earumque rerum custodiam finemque, sibi constitueret secundum naturam vivere.
Satis est tibi in te, satis in legibus, satis in mediocribus amicitiis praesidii. Verum hoc loco sumo verbis his eandem certe vim voluptatis Epicurum nosse quam ceteros. Nam quicquid quaeritur, id habet aut generis ipsius sine personis temporibusque aut his adiunctis facti aut iuris aut nominis controversiam. An est aliquid per se ipsum flagitiosum, etiamsi nulla comitetur infamia? Deinde non quaerimus, quid obscuretur aut intereat, quia sit admodum parvum, sed quid tale sit, ut expleat summam. Nihil est enim, de quo aliter tu sentias atque ego, modo commutatis verbis ipsas res conferamus. Quid vero? Et quidem iure fortasse, sed tamen non gravissimum est testimonium multitudinis. Quo studio cum satiari non possint, omnium ceterarum rerum obliti níhil abiectum, nihil humile cogitant; Age, inquies, ista parva sunt.
Et summatim quidem haec erant de corpore animoque dicenda, quibus quasi informatum est quid hominis natura postulet. Hoc ne statuam quidem dicturam pater aiebat, si loqui posset. Miserum hominem! Si dolor summum malum est, dici aliter non potest. Mihi quidem Homerus huius modi quiddam vidisse videatur in iis, quae de Sirenum cantibus finxerit. Itaque ne iustitiam quidem recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed quia iucunditatis vel plurimum afferat. Nemo nostrum istius generis asotos iucunde putat vivere. Tenesne igitur, inquam, Hieronymus Rhodius quid dicat esse summum bonum, quo putet omnia referri oportere? Occultum facinus esse potuerit, gaudebit;
Quonam, inquit, modo? Ita graviter et severe voluptatem secrevit a bono. Erit enim instructus ad mortem contemnendam, ad exilium, ad ipsum etiam dolorem. Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit? Quamquam tu hanc copiosiorem etiam soles dicere. Itaque hic ipse iam pridem est reiectus; Sed haec omittamus; Quid ergo?
Sed existimo te, sicut nostrum Triarium, minus ab eo delectari, quod ista Platonis, Aristoteli, Theophrasti orationis ornamenta neglexerit. Sed ad bona praeterita redeamus. Utrum igitur percurri omnem Epicuri disciplinam placet an de una voluptate quaeri, de qua omne certamen est? Ista ipsa, quae tu breviter: regem, dictatorem, divitem solum esse sapientem, a te quidem apte ac rotunde; Immo alio genere; Non quam nostram quidem, inquit Pomponius iocans; Atque his de rebus et splendida est eorum et illustris oratio. Age, inquies, ista parva sunt. Itaque et manendi in vita et migrandi ratio omnis iis rebus, quas supra dixi, metienda. Nam ista vestra: Si gravis, brevis; Hoc foedus facere si potuerunt, faciant etiam illud, ut aequitatem, modestiam, virtutes omnes per se ipsas gratis diligant. Iam id ipsum absurdum, maximum malum neglegi. Equidem e Cn.
Amicitiae vero locus ubi esse potest aut quis amicus esse cuiquam, quem non ipsum amet propter ipsum? Ita multo sanguine profuso in laetitia et in victoria est mortuus. Vide, quantum, inquam, fallare, Torquate. Tenesne igitur, inquam, Hieronymus Rhodius quid dicat esse summum bonum, quo putet omnia referri oportere? Si de re disceptari oportet, nulla mihi tecum, Cato, potest esse dissensio. Illud urgueam, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit. At enim, qua in vita est aliquid mali, ea beata esse non potest. Cuius ad naturam apta ratio vera illa et summa lex a philosophis dicitur. Non potes, nisi retexueris illa. Tu autem inter haec tantam multitudinem hominum interiectam non vides nec laetantium nec dolentium? Fortasse id optimum, sed ubi illud: Plus semper voluptatis?
Ego vero isti, inquam, permitto. Semovenda est igitur voluptas, non solum ut recta sequamini, sed etiam ut loqui deceat frugaliter. Sensibus enim ornavit ad res percipiendas idoneis, ut nihil aut non multum adiumento ullo ad suam confirmationem indigerent; Nam prius a se poterit quisque discedere quam appetitum earum rerum, quae sibi conducant, amittere. Roges enim Aristonem, bonane ei videantur haec: vacuitas doloris, divitiae, valitudo; Cum id quoque, ut cupiebat, audivisset, evelli iussit eam, qua erat transfixus, hastam. Gerendus est mos, modo recte sentiat. Ex quo intellegitur nec intemperantiam propter se esse fugiendam temperantiamque expetendam, non quia voluptates fugiat, sed quia maiores consequatur. Nec enim, cum tua causa cui commodes, beneficium illud habendum est, sed faeneratio, nec gratia deberi videtur ei, qui sua causa commodaverit. Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt. Quonam modo? Sine ea igitur iucunde negat posse se vivere?
Aderamus nos quidem adolescentes, sed multi amplissimi viri, quorum nemo censuit plus Fadiae dandum, quam posset ad eam lege Voconia pervenire. Eorum enim omnium multa praetermittentium, dum eligant aliquid, quod sequantur, quasi curta sententia; Inquit, an parum disserui non verbis Stoicos a Peripateticis, sed universa re et tota sententia dissidere? Restincta enim sitis stabilitatem voluptatis habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est. An haec ab eo non dicuntur? Ego autem tibi, Piso, assentior usu hoc venire, ut acrius aliquanto et attentius de claris viris locorum admonitu cogitemus.
Video enim et magnos et eosdem bene longinquos dolores, quorum alia toleratio est verior, qua uti vos non potestis, qui honestatem ipsam per se non amatis. Non enim ipsa genuit hominem, sed accepit a natura inchoatum.
Tamen a proposito, inquam, aberramus. Numquam audivi in Epicuri schola Lycurgum, Solonem, Miltiadem, Themistoclem, Epaminondam nominari, qui in ore sunt ceterorum omnium philosophorum. Nihilne te delectat umquam -video, quicum loquar-, te igitur, Torquate, ipsum per se nihil delectat? Atque haec coniunctio confusioque virtutum tamen a philosophis ratione quadam distinguitur. Quorum altera prosunt, nocent altera. Estne, quaeso, inquam, sitienti in bibendo voluptas? Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Consumis squilla atque acupensere cum decimano. Quae quidem vel cum periculo est quaerenda vobis; Neque enim disputari sine reprehensione nec cum iracundia aut pertinacia recte disputari potest. Traditur, inquit, ab Epicuro ratio neglegendi doloris. Non igitur de improbo, sed de callido improbo quaerimus, qualis Q. Omnis enim est natura diligens sui. Quid est igitur, cur ita semper deum appellet Epicurus beatum et aeternum?
Quod idem cum vestri faciant, non satis magnam tribuunt inventoribus gratiam. Qui non moveatur et offensione turpitudinis et comprobatione honestatis? Quis enim potest ea, quae probabilia videantur ei, non probare? Aliter enim explicari, quod quaeritur, non potest. Invidiosum nomen est, infame, suspectum. At, illa, ut vobis placet, partem quandam tuetur, reliquam deserit. Nec enim, dum metuit, iustus est, et certe, si metuere destiterit, non erit;
At cum tuis cum disseras, multa sunt audienda etiam de obscenis voluptatibus, de quibus ab Epicuro saepissime dicitur. Etenim semper illud extra est, quod arte comprehenditur. Quorum sine causa fieri nihil putandum est. Isto modo ne improbos quidem, si essent boni viri. Quae duo sunt, unum facit. Certe non potest. An ea, quae per vinitorem antea consequebatur, per se ipsa curabit? Quid, cum fictas fabulas, e quibus utilitas nulla elici potest, cum voluptate legimus? Quia voluptatem hanc esse sentiunt omnes, quam sensus accipiens movetur et iucunditate quadam perfunditur. Quicquid enim a sapientia proficiscitur, id continuo debet expletum esse omnibus suis partibus;
Tu autem negas fortem esse quemquam posse, qui dolorem malum putet. Intrandum est igitur in rerum naturam et penitus quid ea postulet pervidendum; Cognitio autem haec est una nostri, ut vim corporis animique norimus sequamurque eam vitam, quae rebus iis ipsis perfruatur. Dicuntur ista, Cato, magnifice, inquam, sed videsne verborum gloriam tibi cum Pyrrhone et cum Aristone, qui omnia exaequant, esse communem?
Mihi quidem etiam lautius videtur, quod eligitur, et ad quod dilectus adhibetur -, sed, cum ego ista omnia bona dixero, tantum refert quam magna dicam, cum expetenda, quam valde. Itaque earum rerum hic tenetur a sapiente delectus, ut aut reiciendis voluptatibus maiores alias consequatur aut perferendis doloribus asperiores repellat.
Itaque illa non dico me expetere, sed legere, nec optare, sed sumere, contraria autem non fugere, sed quasi secernere. Expectoque quid ad id, quod quaerebam, respondeas. An potest, inquit ille, quicquam esse suavius quam nihil dolere? Sed vobis voluptatum perceptarum recordatio vitam beatam facit, et quidem corpore perceptarum. Dicuntur ista, Cato, magnifice, inquam, sed videsne verborum gloriam tibi cum Pyrrhone et cum Aristone, qui omnia exaequant, esse communem?
Quam ob rem utique idem faciunt, ut si laevam partem neglegerent, dexteram tuerentur, aut ipsius animi, ut fecit Erillus, cognitionem amplexarentur, actionem relinquerent. Animadverti, ínquam, te isto modo paulo ante ponere, et scio ab Antiocho nostro dici sic solere; Occultum facinus esse potuerit, gaudebit; Stoicos roga. Hoc loco tenere se Triarius non potuit. Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis.
Iam argumenti ratione conclusi caput esse faciunt ea, quae perspicua dicunt, deinde ordinem sequuntur, tum, quid verum sit in singulis, extrema conclusio est. Quid turpius quam sapientis vitam ex insipientium sermone pendere?
Quae rursus dum sibi evelli ex ordine nolunt, horridiores evadunt, asperiores, duriores et oratione et moribus. Ita multo sanguine profuso in laetitia et in victoria est mortuus. Perturbationes autem nulla naturae vi commoventur, omniaque ea sunt opiniones ac iudicia levitatis. Nec hoc ille non vidit, sed verborum magnificentia est et gloria delectatus. Qui ita affectus, beatum esse numquam probabis; Haec para/doca illi, nos admirabilia dicamus. Apud imperitos tum illa dicta sunt, aliquid etiam coronae datum; Deque his rebus satis multa in nostris de re publica libris sunt dicta a Laelio. At Zeno eum non beatum modo, sed etiam divitem dicere ausus est. Illud dico, ea, quae dicat, praeclare inter se cohaerere. Quod si ita est, sequitur id ipsum, quod te velle video, omnes semper beatos esse sapientes.
Concede nihil esse bonum, nisi quod bonestum sit: concedendum est in virtute esse positam beatam vitam vide rursus retro: dato hoc dandum erit illud.
Ego autem existimo, si honestum esse aliquid ostendero, quod sit ipsum vi sua propter seque expetendum, iacere vestra omnia. Te autem hortamur omnes, currentem quidem, ut spero, ut eos, quos novisse vis, imitari etiam velis. Ita relinquet duas, de quibus etiam atque etiam consideret. Certe nihil nisi quod possit ipsum propter se iure laudari. Nec vero pietas adversus deos nec quanta iis gratia debeatur sine explicatione naturae intellegi potest. Nam si dicent ab illis has res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est cur tam multos legant, quam legendi sunt.
At enim, quem ad modum tute dicebas, negat Epicurus diuturnitatem quidem temporis ad beate vivendum aliquid afferre, nec minorem voluptatem percipi in brevitate temporis, quam si illa sit sempiterna.
Docent enim nos, ut scis, dialectici, si ea, quae rem aliquam sequantur, falsa sint, falsam illam ipsam esse, quam sequantur. Suo enim quisque studio maxime ducitur. Sit hoc ultimum bonorum, quod nunc a me defenditur; Non potes, nisi retexueris illa. Nam si amitti vita beata potest, beata esse non potest. An, partus ancillae sitne in fructu habendus, disseretur inter principes civitatis, P. Illud urgueam, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit.
Nec vero pietas adversus deos nec quanta iis gratia debeatur sine explicatione naturae intellegi potest. Nam de summo mox, ut dixi, videbimus et ad id explicandum disputationem omnem conferemus.
Idque testamento cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos pertinere? Sed plane dicit quod intellegit. Levatio igitur vitiorum magna fit in iis, qui habent ad virtutem progressionis aliquantum. Haec para/doca illi, nos admirabilia dicamus. Explanetur igitur. Atque ut a corpore ordiar, videsne ut, si quae in membris prava aut debilitata aut inminuta sint, occultent homines? Nonne odio multos dignos putamus, qui quodam motu aut statu videntur naturae legem et modum contempsisse? Eam stabilem appellas.
Illa videamus, quae a te de amicitia dicta sunt. At ego quem huic anteponam non audeo dicere;
Sedulo, inquam, faciam. Quid igitur dubitamus in tota eius natura quaerere quid sit effectum? Sed nunc, quod agimus; Ita prorsus, inquam; Ita fit ut, quanta differentia est in principiis naturalibus, tanta sit in finibus bonorum malorumque dissimilitudo. Inde sermone vario sex illa a Dipylo stadia confecimus. Quae enim adhuc protulisti, popularia sunt, ego autem a te elegantiora desidero. Nam his libris eum malo quam reliquo ornatu villae delectari. Quos quidem tibi studiose et diligenter tractandos magnopere censeo. Ergo et avarus erit, sed finite, et adulter, verum habebit modum, et luxuriosus eodem modo. Nam si +omnino nos+ neglegemus, in Aristonea vitia incidemus et peccata obliviscemurque quae virtuti ipsi principia dederimus;
Idem adhuc; Ab his oratores, ab his imperatores ac rerum publicarum principes extiterunt. Cognitio autem haec est una nostri, ut vim corporis animique norimus sequamurque eam vitam, quae rebus iis ipsis perfruatur. Ac tamen, ne cui loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam. Eorum enim est haec querela, qui sibi cari sunt seseque diligunt. Ego, quam ille praeponendam et magis eligendam, beatiorem hanc appello nec ullo minimo momento plus ei vitae tribuo quam Stoici. Et hanc quidem primam exigam a te operam, ut audias me quae a te dicta sunt refellentem. Sed cum, quod honestum sit, id solum bonum esse dicamus, consentaneum tamen est fungi officio, cum id officium nec in bonis ponamus nec in malis.
Quam si explicavisset, non tam haesitaret.
Illud mihi a te nimium festinanter dictum videtur, sapientis omnis esse semper beatos; Quid igitur dubitamus in tota eius natura quaerere quid sit effectum? Istam voluptatem, inquit, Epicurus ignorat? Atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, definitio est. Praeclare hoc quidem. Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse videamur? Quid enim de amicitia statueris utilitatis causa expetenda vides.
Esse enim quam vellet iniquus iustus poterat inpune. Idem etiam dolorem saepe perpetiuntur, ne, si id non faciant, incidant in maiorem. Cur, nisi quod turpis oratio est? Rationis enim perfectio est virtus; Solum praeterea formosum, solum liberum, solum civem, stultost; Si stante, hoc natura videlicet vult, salvam esse se, quod concedimus; Tu vero, inquam, ducas licet, si sequetur; Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris? Roges enim Aristonem, bonane ei videantur haec: vacuitas doloris, divitiae, valitudo; Hoc est non dividere, sed frangere. Quare, quoniam de primis naturae commodis satis dietum est nunc de maioribus consequentibusque videamus. Praeclare Laelius, et recte sofñw, illudque vere: O Publi, o gurges, Galloni! es homo miser, inquit. Est autem etiam actio quaedam corporis, quae motus et status naturae congruentis tenet; Quodsi ipsam honestatem undique pertectam atque absolutam.
Quibus autem in rebus tanta obscuratio non fit, fieri tamen potest, ut id ipsum, quod interest, non sit magnum. Ac tamen, ne cui loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam.
Nam si +omnino nos+ neglegemus, in Aristonea vitia incidemus et peccata obliviscemurque quae virtuti ipsi principia dederimus; Quia voluptatem hanc esse sentiunt omnes, quam sensus accipiens movetur et iucunditate quadam perfunditur.
Eorum enim omnium multa praetermittentium, dum eligant aliquid, quod sequantur, quasi curta sententia;
Tria genera cupiditatum, naturales et necessariae, naturales et non necessariae, nec naturales nec necessariae. Non ego tecum iam ita iocabor, ut isdem his de rebus, cum L. Hanc in motu voluptatem -sic enim has suaves et quasi dulces voluptates appellat-interdum ita extenuat, ut M. Atqui si, ut convenire debet inter nos, est quaedam appetitio naturalis ea, quae secundum naturam sunt, appetens, eorum omnium est aliquae summa facienda. Illud mihi a te nimium festinanter dictum videtur, sapientis omnis esse semper beatos; Erit enim mecum, si tecum erit. In qua quid est boni praeter summam voluptatem, et eam sempiternam? Facillimum id quidem est, inquam.
Sextilio Rufo, cum is rem ad amicos ita deferret, se esse heredem Q. Itaque et manendi in vita et migrandi ratio omnis iis rebus, quas supra dixi, metienda. Nam illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae senserit ille, tibi non vera videantur. Virtutibus igitur rectissime mihi videris et ad consuetudinem nostrae orationis vitia posuisse contraria. Quamquam ab iis philosophiam et omnes ingenuas disciplinas habemus; Totum autem id externum est, et quod externum, id in casu est. At ille non pertimuit saneque fidenter: Istis quidem ipsis verbis, inquit; Si in ipso corpore multa voluptati praeponenda sunt, ut vires, valitudo, velocitas, pulchritudo, quid tandem in animis censes? Princeps huius civitatis Phalereus Demetrius cum patria pulsus esset iniuria, ad Ptolomaeum se regem Alexandream contulit. An potest, inquit ille, quicquam esse suavius quam nihil dolere? Miserum hominem! Si dolor summum malum est, dici aliter non potest.
Sed ne, dum huic obsequor, vobis molestus sim. Quae est igitur causa istarum angustiarum? Tum Triarius: Posthac quidem, inquit, audacius. Et tamen tantis vectigalibus ad liberalitatem utens etiam sine hac Pyladea amicitia multorum te benivolentia praeclare tuebere et munies. Est autem etiam actio quaedam corporis, quae motus et status naturae congruentis tenet; Si autem id non concedatur, non continuo vita beata tollitur. Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia dominorum domus; Beatus sibi videtur esse moriens. Longum est enim ad omnia respondere, quae a te dicta sunt.
Sed tamen enitar et, si minus multa mihi occurrent, non fugiam ista popularia. Nam illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae senserit ille, tibi non vera videantur. Post enim Chrysippum eum non sane est disputatum. Atque ego: Scis me, inquam, istud idem sentire, Piso, sed a te opportune facta mentio est. Naturales divitias dixit parabiles esse, quod parvo esset natura contenta. Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere. Quo studio Aristophanem putamus aetatem in litteris duxisse? Praeterea et appetendi et refugiendi et omnino rerum gerendarum initia proficiscuntur aut a voluptate aut a dolore. Completur enim et ex eo genere vitae, quod virtute fruitur, et ex iis rebus, quae sunt secundum naturam neque sunt in nostra potestate. Si enim ita est, vide ne facinus facias, cum mori suadeas.
Sed dum efficere vultis beatum sapientem, cum maximas animo voluptates percipiat omnibusque partibus maiores quam corpore, quid occurrat non videtis. Nihil est enim, de quo aliter tu sentias atque ego, modo commutatis verbis ipsas res conferamus. Utrum igitur tibi non placet, inquit, virtutisne tantam esse vim, ut ad beate vivendum se ipsa contenta sit? Quid censes in Latino fore? Aufidio, praetorio, erudito homine, oculis capto, saepe audiebam, cum se lucis magis quam utilitatis desiderio moveri diceret. In qua quid est boni praeter summam voluptatem, et eam sempiternam? Simus igitur contenti his. An eum locum libenter invisit, ubi Demosthenes et Aeschines inter se decertare soliti sunt? Numquam facies. Mihi, inquam, qui te id ipsum rogavi? Completur enim et ex eo genere vitae, quod virtute fruitur, et ex iis rebus, quae sunt secundum naturam neque sunt in nostra potestate. Non enim actionis aut officii ratio impellit ad ea, quae secundum naturam sunt, petenda, sed ab iis et appetitio et actio commovetur. Idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sententia.
Quam vellem, inquit, te ad Stoicos inclinavisses! erat enim, si cuiusquam, certe tuum nihil praeter virtutem in bonis ducere. Quid de Platone aut de Democrito loquar?
An est aliquid, quod te sua sponte delectet? Ita, quem ad modum in senatu semper est aliquis, qui interpretem postulet, sic, isti nobis cum interprete audiendi sunt. Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de ea re quaeri. Aliis esse maiora, illud dubium, ad id, quod summum bonum dicitis, ecquaenam possit fieri accessio. Nam ante Aristippus, et ille melius. Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea putant usque ad senectutem esse discenda. Ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fama gloriosum.
Ne vitationem quidem doloris ipsam per se quisquam in rebus expetendis putavit, nisi etiam evitare posset. Quod certe universum sua sponte ipsum expeti et propter se necesse est, quoniam ante demonstratum est etiam singulas eius partes esse per se expetendas.
Coniunctio autem cum honestate vel voluptatis vel non dolendi id ipsum honestum, quod amplecti vult, id efficit turpe. Deinceps videndum est, quoniam satis apertum est sibi quemque natura esse carum, quae sit hominis natura. Quod equidem non reprehendo; Aeque enim contingit omnibus fidibus, ut incontentae sint. Age, inquies, ista parva sunt. In quibus doctissimi illi veteres inesse quiddam caeleste et divinum putaverunt. Immo vero, inquit, ad beatissime vivendum parum est, ad beate vero satis. Et harum quidem rerum facilis est et expedita distinctio. Non dolere, inquam, istud quam vim habeat postea videro; At vero si ad vitem sensus accesserit, ut appetitum quendam habeat et per se ipsa moveatur, quid facturam putas? Non potes ergo ista tueri, Torquate, mihi crede, si te ipse et tuas cogitationes et studia perspexeris; Quem ad modum quis ambulet, sedeat, qui ductus oris, qui vultus in quoque sit? Aliis esse maiora, illud dubium, ad id, quod summum bonum dicitis, ecquaenam possit fieri accessio.
Ut enim, inquit, gubernator aeque peccat, si palearum navem evertit et si auri, item aeque peccat, qui parentem et qui servum iniuria verberat.
Deprehensus omnem poenam contemnet. Hoc dictum in una re latissime patet, ut in omnibus factis re, non teste moveamur. Sunt enim prima elementa naturae, quibus auctis vírtutis quasi germen efficitur. Facillimum id quidem est, inquam. Nihilne est in his rebus, quod dignum libero aut indignum esse ducamus? Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Utrum enim sit voluptas in iis rebus, quas primas secundum naturam esse diximus, necne sit ad id, quod agimus, nihil interest.
Quae quidem omnia et innumerabilia praeterea quis est quin intellegat et eos qui fecerint dignitatis splendore ductos inmemores fuisse utilitatum suarum nosque, cum ea laudemus, nulla alla re nisi honestate duci? Iam id ipsum absurdum, maximum malum neglegi.
Nam qui valitudinem aestimatione aliqua dignam iudicamus neque eam tamen in bonis ponimus, idem censemus nullam esse tantam aestimationem, ut ea virtuti anteponatur. Itaque haec cum illis est dissensio, cum Peripateticis nulla sane. Tum Torquatus: Prorsus, inquit, assentior; Praetereo multos, in bis doctum hominem et suavem, Hieronymum, quem iam cur Peripateticum appellem nescio. Quid interest, nisi quod ego res notas notis verbis appello, illi nomina nova quaerunt, quibus idem dicant? Nihil enim desiderabile concupiscunt, plusque in ipsa iniuria detrimenti est quam in iis rebus emolumenti, quae pariuntur iniuria. Hoc ille tuus non vult omnibusque ex rebus voluptatem quasi mercedem exigit. Quid ei reliquisti, nisi te, quoquo modo loqueretur, intellegere, quid diceret? Nos commodius agimus. Si de re disceptari oportet, nulla mihi tecum, Cato, potest esse dissensio. Quid ait Aristoteles reliquique Platonis alumni? Et certamen honestum et disputatio splendida! omnis est enim de virtutis dignitate contentio.
Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. Hoc positum in Phaedro a Platone probavit Epicurus sensitque in omni disputatione id fieri oportere. Nullus est igitur cuiusquam dies natalis. Id est enim, de quo quaerimus. Quis istud possit, inquit, negare? Gerendus est mos, modo recte sentiat. Summum ením bonum exposuit vacuitatem doloris; Ait enim se, si uratur, Quam hoc suave! dicturum. Dolor ergo, id est summum malum, metuetur semper, etiamsi non aderit; Quae cum essent dicta, discessimus. Nam ante Aristippus, et ille melius. Nam cum Academicis incerta luctatio est, qui nihil affirmant et quasi desperata cognitione certi id sequi volunt, quodcumque veri simile videatur. Sed certe opus est ea valere et vigere et naturales motus ususque habere, ut nec absit quid eorum nec aegrum debilitatumve sit; Ratio quidem vestra sic cogit.
Is enim percontando atque interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii respondissent, si quid videretur, diceret. Est enim effectrix multarum et magnarum voluptatum. Quos quidem dies quem ad modum agatis et in quantam hominum facetorum urbanitatem incurratis, non diconihil opus est litibus-; Illa videamus, quae a te de amicitia dicta sunt. Paulum, cum regem Persem captum adduceret, eodem flumine invectio? Summum ením bonum exposuit vacuitatem doloris; Quid, si non modo utilitatem tibi nullam afferet, sed iacturae rei familiaris erunt faciendae, labores suscipiendi, adeundum vitae periculum? Inscite autem medicinae et gubernationis ultimum cum ultimo sapientiae comparatur. An me, inquam, nisi te audire vellem, censes haec dicturum fuisse? Diodorus, eius auditor, adiungit ad honestatem vacuitatem doloris. Sine ea igitur iucunde negat posse se vivere? Respondent extrema primis, media utrisque, omnia omnibus. Vestri haec verecundius, illi fortasse constantius. Quod quoniam in quo sit magna dissensio est, Carneadea nobis adhibenda divisio est, qua noster Antiochus libenter uti solet.
Perturbationes autem nulla naturae vi commoventur, omniaque ea sunt opiniones ac iudicia levitatis. Nam si propter voluptatem, quae est ista laus, quae possit e macello peti? Curium putes loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea sit bonum neget se posse ne suspicari quidem. Neutrum vero, inquit ille. Neminem videbis ita laudatum, ut artifex callidus comparandarum voluptatum diceretur. Sic est igitur locutus: Quantus ornatus in Peripateticorum disciplina sit satis est a me, ut brevissime potuit, paulo ante dictum. -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. Quarum cum una sit, qua mores conformari putantur, differo eam partem, quae quasi stirps ets huius quaestionis. Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea putant usque ad senectutem esse discenda. Ista ipsa, quae tu breviter: regem, dictatorem, divitem solum esse sapientem, a te quidem apte ac rotunde; Cum vero paulum processerunt, lusionibus vel laboriosis delectantur, ut ne verberibus quidem deterreri possint, eaque cupiditas agendi aliquid adolescit una cum aetatibus.
Conferam tecum, quam cuique verso rem subicias; Quis est autem dignus nomine hominis, qui unum diem totum velit esse in genere isto voluptatis? Non enim solum Torquatus dixit quid sentiret, sed etiam cur. Sed plane dicit quod intellegit. At ille pellit, qui permulcet sensum voluptate. Tubulo putas dicere? His singulis copiose responderi solet, sed quae perspicua sunt longa esse non debent. Aliter autem vobis placet.
Deque his rebus satis multa in nostris de re publica libris sunt dicta a Laelio. Quorum sine causa fieri nihil putandum est. Poterat autem inpune; Praeterea sublata cognitione et scientia tollitur omnis ratio et vitae degendae et rerum gerendarum. Quibusnam praeteritis? Innumerabilia dici possunt in hanc sententiam, sed non necesse est. Hic ambiguo ludimur. Earum etiam rerum, quas terra gignit, educatio quaedam et perfectio est non dissimilis animantium.
Rem videlicet difficilem et obscuram! individua cum dicitis et intermundia, quae nec sunt ulla nec possunt esse, intellegimus, voluptas, quae passeribus omnibus nota est, a nobis intellegi non potest?
Scio enim esse quosdam, qui quavis lingua philosophari possint; Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Si enim ad populum me vocas, eum. Polemoni et iam ante Aristoteli ea prima visa sunt, quae paulo ante dixi. Quem quidem vos, cum improbis poenam proponitis, inpetibilem facitis, cum sapientem semper boni plus habere vultis, tolerabilem. Verum tamen cum de rebus grandioribus dicas, ipsae res verba rapiunt; Bonum incolumis acies: misera caecitas.
Idem iste, inquam, de voluptate quid sentit? An tu me de L. Nihilne te delectat umquam -video, quicum loquar-, te igitur, Torquate, ipsum per se nihil delectat? Fadio Gallo, cuius in testamento scriptum esset se ab eo rogatum ut omnis hereditas ad filiam perveniret. Etenim semper illud extra est, quod arte comprehenditur. Atque ab his initiis profecti omnium virtutum et originem et progressionem persecuti sunt. Nam illud vehementer repugnat, eundem beatum esse et multis malis oppressum. Ex quo illud efficitur, qui bene cenent omnis libenter cenare, qui libenter, non continuo bene. Mihi quidem Antiochum, quem audis, satis belle videris attendere. Tollenda est atque extrahenda radicitus. Sin aliud quid voles, postea. Alia quaedam dicent, credo, magna antiquorum esse peccata, quae ille veri investigandi cupidus nullo modo ferre potuerit. Terram, mihi crede, ea lanx et maria deprimet.
Tum Torquatus: Prorsus, inquit, assentior; Hanc ergo intuens debet institutum illud quasi signum absolvere. Sin autem eos non probabat, quid attinuit cum iis, quibuscum re concinebat, verbis discrepare? Quid, quod homines infima fortuna, nulla spe rerum gerendarum, opifices denique delectantur historia? Hoc est dicere: Non reprehenderem asotos, si non essent asoti. Si longus, levis;
Sed tempus est, si videtur, et recta quidem ad me. Quia nec honesto quic quam honestius nec turpi turpius. Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni utilitate sine ullis praemiis fructibusve per se ipsum possit iure laudari. Sit hoc ultimum bonorum, quod nunc a me defenditur; Itaque si aut requietem natura non quaereret aut eam posset alia quadam ratione consequi. Pugnant Stoici cum Peripateticis. Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. Hunc igitur finem illi tenuerunt, quodque ego pluribus verbis, illi brevius secundum naturam vivere, hoc iis bonorum videbatur extremum.
Itaque multi, cum in potestate essent hostium aut tyrannorum, multi in custodia, multi in exillo dolorem suum doctrinae studiis levaverunt. Ego autem existimo, si honestum esse aliquid ostendero, quod sit ipsum vi sua propter seque expetendum, iacere vestra omnia.
Morbo gravissimo affectus, exul, orbus, egens, torqueatur eculeo: quem hunc appellas, Zeno? Sed dum efficere vultis beatum sapientem, cum maximas animo voluptates percipiat omnibusque partibus maiores quam corpore, quid occurrat non videtis. Superiores tres erant, quae esse possent, quarum est una sola defensa, eaque vehementer. Cupit enim dícere nihil posse ad beatam vitam deesse sapienti. Utinam quidem dicerent alium alio beatiorem! Iam ruinas videres. Illud urgueam, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit. Et quae per vim oblatum stuprum volontaria morte lueret inventa est et qui interficeret filiam, ne stupraretur. Quae cum dixisset paulumque institisset, Quid est? Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur. Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse videamur? At miser, si in flagitiosa et vitiosa vita afflueret voluptatibus. Omnia peccata paria dicitis.
Quo minus animus a se ipse dissidens secumque discordans gustare partem ullam liquidae voluptatis et liberae potest. Omnibus enim artibus volumus attributam esse eam, quae communis appellatur prudentia, quam omnes, qui cuique artificio praesunt, debent habere.
Atque haec ita iustitiae propria sunt, ut sint virtutum reliquarum communia.
Gracchum patrem non beatiorem fuisse quam fillum, cum alter stabilire rem publicam studuerit, alter evertere.
Ex quo intellegitur nec intemperantiam propter se esse fugiendam temperantiamque expetendam, non quia voluptates fugiat, sed quia maiores consequatur. Quam tu ponis in verbis, ego positam in re putabam. Ita multo sanguine profuso in laetitia et in victoria est mortuus. Non est ista, inquam, Piso, magna dissensio. Sine ea igitur iucunde negat posse se vivere? Recte, inquit, intellegis. Invidiosum nomen est, infame, suspectum. Bonum valitudo: miser morbus. De illis, cum volemus. Dic in quovis conventu te omnia facere, ne doleas. Quae hic rei publicae vulnera inponebat, eadem ille sanabat.
Sed tu, ut dignum est tua erga me et philosophiam voluntate ab adolescentulo suscepta, fac ut Metrodori tueare liberos. Hunc vos beatum; Quare attende, quaeso. Aliis esse maiora, illud dubium, ad id, quod summum bonum dicitis, ecquaenam possit fieri accessio. Atque haec coniunctio confusioque virtutum tamen a philosophis ratione quadam distinguitur. Istam voluptatem perpetuam quis potest praestare sapienti? Octavium, Marci filium, familiarem meum, confici vidi, nec vero semel nec ad breve tempus, sed et saepe et plane diu. Itaque nostrum est-quod nostrum dico, artis est-ad ea principia, quae accepimus.
Suam denique cuique naturam esse ad vivendum ducem. Hic Speusippus, hic Xenocrates, hic eius auditor Polemo, cuius illa ipsa sessio fuit, quam videmus. Sic enim censent, oportunitatis esse beate vivere. Mihi enim satis est, ipsis non satis. Sed quot homines, tot sententiae; Vide igitur ne non debeas verbis nostris uti, sententiis tuis. Pisone in eo gymnasio, quod Ptolomaeum vocatur, unaque nobiscum Q. Contineo me ab exemplis. Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. Bestiarum vero nullum iudicium puto. Dici enim nihil potest verius. Atqui eorum nihil est eius generis, ut sit in fine atque extrerno bonorum.
Sed quot homines, tot sententiae; Sed alii dolore moventur, alii cupiditate, iracundia etiam multi effetuntur et, cum in mala scientes inruunt, tum se optime sibi consulere arbitrantur. Audax negotium, dicerem impudens, nisi hoc institutum postea translatum ad philosophos nostros esset. Itaque ne iustitiam quidem recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed quia iucunditatis vel plurimum afferat. Sin kakan malitiam dixisses, ad aliud nos unum certum vitium consuetudo Latina traduceret. Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Consumis squilla atque acupensere cum decimano. Quod non subducta utilitatis ratione effici solet, sed ipsum a se oritur et sua sponte nascitur. Ergo in iis adolescentibus bonam spem esse dicemus et magnam indolem, quos suis commodis inservituros et quicquid ipsis expediat facturos arbitrabimur? Isto modo ne improbos quidem, si essent boni viri.
Quae si a vobis talia dicerentur, qualibus Caius Marius uti poterat, ut expulsus, egens, in palude demersus tropaeorum recordatione levaret dolorem suum, audirem et plane probarem.
Tamen aberramus a proposito, et, ne longius, prorsus, inquam, Piso, si ista mala sunt, placet. Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur. Dat enim intervalla et relaxat. Aeque enim contingit omnibus fidibus, ut incontentae sint. Bonum integritas corporis: misera debilitas. Quid de Pythagora? Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris? Quodsi, ne quo incommodo afficiare, non relinques amicum, tamen, ne sine fructu alligatus sis, ut moriatur optabis. Cui Tubuli nomen odio non est? Ut necesse sit omnium rerum, quae natura vigeant, similem esse finem, non eundem.
His enim rebus detractis negat se reperire in asotorum vita quod reprehendat. Isto modo ne improbos quidem, si essent boni viri. Praeclare hoc quidem. Ille igitur vidit, non modo quot fuissent adhuc philosophorum de summo bono, sed quot omnino esse possent sententiae. Quis istum dolorem timet? Hoc Hieronymus summum bonum esse dixit. Illi enim inter se dissentiunt. Quorum sine causa fieri nihil putandum est. Nec vero sum nescius esse utilitatem in historia, non modo voluptatem.
An tu me de L. Illa enim, quae sunt a nobis bona corporis numerata, complent ea quidem beatissimam vitam, sed ita, ut sine illis possit beata vita existere. Atque ut a corpore ordiar, videsne ut, si quae in membris prava aut debilitata aut inminuta sint, occultent homines?
At vero illa, quae Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper tibi in ore sunt in iudiciis, in senatu. Sed haec quidem liberius ab eo dicuntur et saepius. Sed quae tandem ista ratio est? Nunc omni virtuti vitium contrario nomine opponitur. Idque testamento cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos pertinere? Cum sciret confestim esse moriendum eamque mortem ardentiore studio peteret, quam Epicurus voluptatem petendam putat. Quam si explicavisset, non tam haesitaret. Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur. Sit voluptas non minor in nasturcio illo, quo vesci Persas esse solitos scribit Xenophon, quam in Syracusanis mensis, quae a Platone graviter vituperantur; Concinnus deinde et elegans huius, Aristo, sed ea, quae desideratur, a magno philosopho, gravitas, in eo non fuit; Hoc simile tandem est?
Quod autem meum munus dicis non equidem recuso, sed te adiungo socium. Qui ita affectus, beatum esse numquam probabis; Ut id aliis narrare gestiant? Istam voluptatem perpetuam quis potest praestare sapienti? Confecta res esset. Nam prius a se poterit quisque discedere quam appetitum earum rerum, quae sibi conducant, amittere. Videmusne ut pueri ne verberibus quidem a contemplandis rebus perquirendisque deterreantur? Quae duo sunt, unum facit. Audax negotium, dicerem impudens, nisi hoc institutum postea translatum ad philosophos nostros esset. Etenim si delectamur, cum scribimus, quis est tam invidus, qui ab eo nos abducat? Ut pulsi recurrant?
Negat esse eam, inquit, propter se expetendam. Nam quid possumus facere melius? Quid est enim aliud esse versutum? Qualis ista philosophia est, quae non interitum afferat pravitatis, sed sit contenta mediocritate vitiorum? Si sapiens, ne tum quidem miser, cum ab Oroete, praetore Darei, in crucem actus est. Itaque quantum adiit periculum! ad honestatem enim illum omnem conatum suum referebat, non ad voluptatem. Qui haec didicerunt, quae ille contemnit, sic solent: Duo genera cupiditatum, naturales et inanes, naturalium duo, necessariae et non necessariae. Vide, quantum, inquam, fallare, Torquate. Quamquam tu hanc copiosiorem etiam soles dicere. Amicitiae vero locus ubi esse potest aut quis amicus esse cuiquam, quem non ipsum amet propter ipsum? Videmus igitur ut conquiescere ne infantes quidem possint. Quare attende, quaeso. At iam decimum annum in spelunca iacet. Haec et tu ita posuisti, et verba vestra sunt. An hoc usque quaque, aliter in vita?
Sed cum, quod honestum sit, id solum bonum esse dicamus, consentaneum tamen est fungi officio, cum id officium nec in bonis ponamus nec in malis. Vide ne ista sint Manliana vestra aut maiora etiam, si imperes quod facere non possim.
Deinde disputat, quod cuiusque generis animantium statui deceat extremum. Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit? Superiores tres erant, quae esse possent, quarum est una sola defensa, eaque vehementer. Ergo et avarus erit, sed finite, et adulter, verum habebit modum, et luxuriosus eodem modo. Quod autem in homine praestantissimum atque optimum est, id deseruit. Summum a vobis bonum voluptas dicitur. Hoc non est positum in nostra actione.
Ita graviter et severe voluptatem secrevit a bono. Quid de Platone aut de Democrito loquar? Et hercule-fatendum est enim, quod sentio -mirabilis est apud illos contextus rerum. At multis se probavit. Reguli reiciendam;
Sextilio Rufo, cum is rem ad amicos ita deferret, se esse heredem Q. Ne tum quidem te respicies et cogitabis sibi quemque natum esse et suis voluptatibus? Minime vero, inquit ille, consentit. Consequatur summas voluptates non modo parvo, sed per me nihilo, si potest; Sed quoniam et advesperascit et mihi ad villam revertendum est, nunc quidem hactenus; Itaque his sapiens semper vacabit. Qua tu etiam inprudens utebare non numquam. Falli igitur possumus.
Maximus dolor, inquit, brevis est. Sic enim maiores nostri labores non fugiendos tristissimo tamen verbo aerumnas etiam in deo nominaverunt. Moriatur, inquit. Sed quamvis comis in amicis tuendis fuerit, tamen, si haec vera sunt-nihil enim affirmo-, non satis acutus fuit. Sed utrum hortandus es nobis, Luci, inquit, an etiam tua sponte propensus es? Iam illud quale tandem est, bona praeterita non effluere sapienti, mala meminisse non oportere? Quia dolori non voluptas contraria est, sed doloris privatio.
Ita fit, ut duo genera propter se expetendorum reperiantur, unum, quod est in iis, in quibus completar illud extremum, quae sunt aut animi aut corporis; Quos quidem dies quem ad modum agatis et in quantam hominum facetorum urbanitatem incurratis, non diconihil opus est litibus-;
Eodem modo is enim tibi nemo dabit, quod, expetendum sit, id esse laudabile. Quo invento omnis ab eo quasi capite de summo bono et malo disputatio ducitur. Terram, mihi crede, ea lanx et maria deprimet. Recte, inquit, intellegis. Gracchum patrem non beatiorem fuisse quam fillum, cum alter stabilire rem publicam studuerit, alter evertere. Ab hoc autem quaedam non melius quam veteres, quaedam omnino relicta. Tria genera cupiditatum, naturales et necessariae, naturales et non necessariae, nec naturales nec necessariae. Equidem etiam Epicurum, in physicis quidem, Democriteum puto. Nec vero ut voluptatem expetat, natura movet infantem, sed tantum ut se ipse diligat, ut integrum se salvumque velit. Sed haec quidem liberius ab eo dicuntur et saepius.
Et ais, si una littera commota sit, fore tota ut labet disciplina. Id quaeris, inquam, in quo, utrum respondero, verses te huc atque illuc necesse est. Nam ista vestra: Si gravis, brevis; Sed tempus est, si videtur, et recta quidem ad me. Is es profecto tu. Itaque hic ipse iam pridem est reiectus; Sed tamen est aliquid, quod nobis non liceat, liceat illis. Me igitur ipsum ames oportet, non mea, si veri amici futuri sumus. Beatus sibi videtur esse moriens. Stuprata per vim Lucretia a regis filio testata civis se ipsa interemit. Tubulum fuisse, qua illum, cuius is condemnatus est rogatione, P.
Virtutibus igitur rectissime mihi videris et ad consuetudinem nostrae orationis vitia posuisse contraria. Quod quidem iam fit etiam in Academia. Ita multo sanguine profuso in laetitia et in victoria est mortuus. Sed ut iis bonis erigimur, quae expectamus, sic laetamur iis, quae recordamur. Ac ne plura complectar-sunt enim innumerabilia-, bene laudata virtus voluptatis aditus intercludat necesse est. An potest, inquit ille, quicquam esse suavius quam nihil dolere? Quibus ego vehementer assentior. Non quaero, quid dicat, sed quid convenienter possit rationi et sententiae suae dicere.
Quid ergo attinet dicere: Nihil haberem, quod reprehenderem, si finitas cupiditates haberent? Itaque eo, quale sit, breviter, ut tempus postulat, constituto accedam ad omnia tua, Torquate, nisi memoria forte defecerit.
Adsint etiam formosi pueri, qui ministrent, respondeat his vestis, argentum, Corinthium, locus ipse, aedificium-hos ergo asotos bene quidem vivere aut beate numquam dixerim. Est enim tanti philosophi tamque nobilis audacter sua decreta defendere.
Sit enim idem caecus, debilis. Peccata autem partim esse tolerabilia, partim nullo modo, propterea quod alia peccata plures, alia pauciores quasi numeros officii praeterirent. Ut optime, secundum naturam affectum esse possit. Tum ille timide vel potius verecunde: Facio, inquit.
Nihil est enim, de quo aliter tu sentias atque ego, modo commutatis verbis ipsas res conferamus. Reperiam multos, vel innumerabilis potius, non tam curiosos nec tam molestos, quam vos estis, quibus, quid velim, facile persuadeam. Hoc est dicere: Non reprehenderem asotos, si non essent asoti. Sed eum qui audiebant, quoad poterant, defendebant sententiam suam. Hoc ne statuam quidem dicturam pater aiebat, si loqui posset. Quae enim cupiditates a natura proficiscuntur, facile explentur sine ulla iniuria, quae autem inanes sunt, iis parendum non est. Quis enim confidit semper sibi illud stabile et firmum permansurum, quod fragile et caducum sit? Mihi, inquam, qui te id ipsum rogavi? Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere. Quae ista amicitia est? Curium putes loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea sit bonum neget se posse ne suspicari quidem. Ac tamen, ne cui loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam. Quae cum dixisset, finem ille.
Etiam beatissimum? Hoc uno captus Erillus scientiam summum bonum esse defendit nec rem ullam aliam per se expetendam. Itaque contra est, ac dicitis; Idque testamento cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos pertinere? At coluit ipse amicitias. Ubi ut eam caperet aut quando? Ergo omni animali illud, quod appetiti positum est in eo, quod naturae est accommodatum. Frater et T. At enim, qua in vita est aliquid mali, ea beata esse non potest. Quae sequuntur igitur? Apud ceteros autem philosophos, qui quaesivit aliquid, tacet;
Leonidas autem, rex Lacedaemoniorum, se in Thermopylis trecentosque eos, quos eduxerat Sparta, cum esset proposita aut fuga turpis aut gloriosa mors, opposuit hostibus.
Cognitio autem haec est una nostri, ut vim corporis animique norimus sequamurque eam vitam, quae rebus iis ipsis perfruatur. Bonum incolumis acies: misera caecitas. Facillimum id quidem est, inquam. Quid, si reviviscant Platonis illi et deinceps qui eorum auditores fuerunt, et tecum ita loquantur? Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit? Alterum significari idem, ut si diceretur, officia media omnia aut pleraque servantem vivere. An dolor longissimus quisque miserrimus, voluptatem non optabiliorem diuturnitas facit? Quod est, ut dixi, habere ea, quae secundum naturam sint, vel omnia vel plurima et maxima. Cum autem in quo sapienter dicimus, id a primo rectissime dicitur.
An vero, inquit, quisquam potest probare, quod perceptfum, quod. Illud urgueam, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit. Sed cum ea, quae praeterierunt, acri animo et attento intuemur, tum fit ut aegritudo sequatur, si illa mala sint, laetitia, si bona. Bonum appello quicquid secundurn naturam est, quod contra malum, nec ego solus, sed tu etiam, Chrysippe, in foro, domi; Quod cum dixissent, ille contra. Crassus fuit, qui tamen solebat uti suo bono, ut hodie est noster Pompeius, cui recte facienti gratia est habenda; Semovenda est igitur voluptas, non solum ut recta sequamini, sed etiam ut loqui deceat frugaliter. Idque testamento cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos pertinere? Sit enim idem caecus, debilis. Theophrastum tamen adhibeamus ad pleraque, dum modo plus in virtute teneamus, quam ille tenuit, firmitatis et roboris. A primo, ut opinor, animantium ortu petitur origo summi boni. Quod quoniam in quo sit magna dissensio est, Carneadea nobis adhibenda divisio est, qua noster Antiochus libenter uti solet.
Mihi quidem etiam lautius videtur, quod eligitur, et ad quod dilectus adhibetur -, sed, cum ego ista omnia bona dixero, tantum refert quam magna dicam, cum expetenda, quam valde.
Iam autem Callipho aut Diodorus quo modo poterunt tibi istud concedere, qui ad honestatem aliud adiungant, quod ex eodem genere non sit? Vide ne ista sint Manliana vestra aut maiora etiam, si imperes quod facere non possim.
Ad eas enim res ab Epicuro praecepta dantur. Sed quod proximum fuit non vidit. Cum autem paulum firmitatis accessit, et animo utuntur et sensibus conitunturque, ut sese erigant, et manibus utuntur et eos agnoscunt, a quibus educantur. Quis Pullum Numitorium Fregellanum, proditorem, quamquam rei publicae nostrae profuit, non odit? Sin tantum modo ad indicia veteris memoriae cognoscenda, curiosorum. Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. Suo genere perveniant ad extremum;
Sit enim idem caecus, debilis. Cuius similitudine perspecta in formarum specie ac dignitate transitum est ad honestatem dictorum atque factorum. Eaedem res maneant alio modo. Nos quidem Virtutes sic natae sumus, ut tibi serviremus, aliud negotii nihil habemus. In schola desinis. Hunc vos beatum; Fortes viri voluptatumne calculis subductis proelium ineunt, sanguinem pro patria profundunt, an quodam animi ardore atque impetu concitati?
Ergo instituto veterum, quo etiam Stoici utuntur, hinc capiamus exordium. Non modo carum sibi quemque, verum etiam vehementer carum esse? Sed vobis voluptatum perceptarum recordatio vitam beatam facit, et quidem corpore perceptarum. Perfecto enim et concluso neque virtutibus neque amicitiis usquam locum esse, si ad voluptatem omnia referantur, nihil praeterea est magnopere dicendum. Est igitur officium eius generis, quod nec in bonis ponatur nec in contrariis. At Zeno eum non beatum modo, sed etiam divitem dicere ausus est. Quid, cum fictas fabulas, e quibus utilitas nulla elici potest, cum voluptate legimus? A primo, ut opinor, animantium ortu petitur origo summi boni. Qua tu etiam inprudens utebare non numquam. Is enim percontando atque interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii respondissent, si quid videretur, diceret. Huius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam. Si ista mala sunt, in quae potest incidere sapiens, sapientem esse non esse ad beate vivendum satis. Tuo vero id quidem, inquam, arbitratu. Quamquam tu hanc copiosiorem etiam soles dicere. Minime vero, inquit ille, consentit. Sin autem est in ea, quod quidam volunt, nihil impedit hanc nostram comprehensionem summi boni.
His similes sunt omnes, qui virtuti student levantur vitiis, levantur erroribus, nisi forte censes Ti. Haec mihi videtur delicatior, ut ita dicam, molliorque ratio, quam virtutis vis gravitasque postulat. Quid ei reliquisti, nisi te, quoquo modo loqueretur, intellegere, quid diceret? Sin te auctoritas commovebat, nobisne omnibus et Platoni ipsi nescio quem illum anteponebas? Obsecro, inquit, Torquate, haec dicit Epicurus? At enim hic etiam dolore.
Quid ei reliquisti, nisi te, quoquo modo loqueretur, intellegere, quid diceret? Sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Platone intellegi potest, lusos videmus a Socrate. Quantum Aristoxeni ingenium consumptum videmus in musicis? In primo enim ortu inest teneritas ac mollitia quaedam, ut nec res videre optimas nec agere possint. Et harum quidem rerum facilis est et expedita distinctio. Quid, quod homines infima fortuna, nulla spe rerum gerendarum, opifices denique delectantur historia? Optime, inquam. Alii rursum isdem a principiis omne officium referent aut ad voluptatem aut ad non dolendum aut ad prima illa secundum naturam optinenda. Conferam tecum, quam cuique verso rem subicias; Atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, definitio est. Tenesne igitur, inquam, Hieronymus Rhodius quid dicat esse summum bonum, quo putet omnia referri oportere? Ego quoque, inquit, didicerim libentius si quid attuleris, quam te reprehenderim. Quod mihi quidem visus est, cum sciret, velle tamen confitentem audire Torquatum. Consequatur summas voluptates non modo parvo, sed per me nihilo, si potest;
Est enim mihi magnae curae-quamquam hoc quidem proprium tuum munus est-, ut ita erudiatur, ut et patri et Caepioni nostro et tibi tam propinquo respondeat. Propter nos enim illam, non propter eam nosmet ipsos diligimus.
Praeterea et appetendi et refugiendi et omnino rerum gerendarum initia proficiscuntur aut a voluptate aut a dolore. Nam prius a se poterit quisque discedere quam appetitum earum rerum, quae sibi conducant, amittere. Quis tibi ergo istud dabit praeter Pyrrhonem, Aristonem eorumve similes, quos tu non probas? Quamquam ex omnibus philosophis Stoici plurima novaverunt, Zenoque, eorum princeps, non tam rerum inventor fuit quam verborum novorum. Qui-vere falsone, quaerere mittimus-dicitur oculis se privasse; Nam quod ait sensibus ipsis iudicari voluptatem bonum esse, dolorem malum, plus tribuit sensibus, quam nobis leges permittunt, cum privatarum litium iudices sumus. Non minor, inquit, voluptas percipitur ex vilissimis rebus quam ex pretiosissimis. Age nunc isti doceant, vel tu potius quis enim ista melius? Sed eum qui audiebant, quoad poterant, defendebant sententiam suam. Semovenda est igitur voluptas, non solum ut recta sequamini, sed etiam ut loqui deceat frugaliter. An potest, inquit ille, quicquam esse suavius quam nihil dolere? Neutrum vero, inquit ille.
Dolor ergo, id est summum malum, metuetur semper, etiamsi non aderit; Primum in nostrane potestate est, quid meminerimus? Nonne igitur tibi videntur, inquit, mala? Et hunc idem dico, inquieta sed ad virtutes et ad vitia nihil interesse. Ergo opifex plus sibi proponet ad formarum quam civis excellens ad factorum pulchritudinem? Sed haec omittamus; Curium putes loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea sit bonum neget se posse ne suspicari quidem. Themistocles quidem, cum ei Simonides an quis alius artem memoriae polliceretur, Oblivionis, inquit, mallem. Itaque mihi non satis videmini considerare quod iter sit naturae quaeque progressio. Ego vero isti, inquam, permitto. Quae cum dixisset paulumque institisset, Quid est? Neque solum ea communia, verum etiam paria esse dixerunt.
Sed haec omittamus; Sit, inquam, tam facilis, quam vultis, comparatio voluptatis, quid de dolore dicemus? Et non ex maxima parte de tota iudicabis? Semper enim ex eo, quod maximas partes continet latissimeque funditur, tota res appellatur. Et adhuc quidem ita nobis progresso ratio est, ut ea duceretur omnis a prima commendatione naturae. Qui cum praetor quaestionem inter sicarios exercuisset, ita aperte cepit pecunias ob rem iudicandam, ut anno proximo P. Quod si ita se habeat, non possit beatam praestare vitam sapientia. Pudebit te, inquam, illius tabulae, quam Cleanthes sane commode verbis depingere solebat. Qui potest igitur habitare in beata vita summi mali metus? Non est igitur voluptas bonum.
Age nunc isti doceant, vel tu potius quis enim ista melius? Si quidem, inquit, tollerem, sed relinquo. Omnia contraria, quos etiam insanos esse vultis. Haec non erant eius, qui innumerabilis mundos infinitasque regiones, quarum nulla esset ora, nulla extremitas, mente peragravisset. Quid, si reviviscant Platonis illi et deinceps qui eorum auditores fuerunt, et tecum ita loquantur? Primum divisit ineleganter; Quae autem natura suae primae institutionis oblita est? Atque haec coniunctio confusioque virtutum tamen a philosophis ratione quadam distinguitur. Ita, quem ad modum in senatu semper est aliquis, qui interpretem postulet, sic, isti nobis cum interprete audiendi sunt.
Manebit ergo amicitia tam diu, quam diu sequetur utilitas, et, si utilitas amicitiam constituet, tollet eadem. Cur deinde Metrodori liberos commendas? Ita enim se Athenis collocavit, ut sit paene unus ex Atticis, ut id etiam cognomen videatur habiturus. Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praeterquam quod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetenda. Qui autem esse poteris, nisi te amor ipse ceperit? Peccata autem partim esse tolerabilia, partim nullo modo, propterea quod alia peccata plures, alia pauciores quasi numeros officii praeterirent. Deinde, ubi erubuit-vis enim est permagna naturae-, confugit illuc, ut neget accedere quicquam posse ad voluptatem nihil dolentis. Vives, inquit Aristo, magnifice atque praeclare, quod erit cumque visum ages, numquam angere, numquam cupies, numquam timebis. Quod quidem iam fit etiam in Academia. Quodsi, ne quo incommodo afficiare, non relinques amicum, tamen, ne sine fructu alligatus sis, ut moriatur optabis. Dicimus aliquem hilare vivere; Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sint voluptates, eas obscurari saepe et obrui.
Graece donan, Latine voluptatem vocant. Voluptatem cum summum bonum diceret, primum in eo ipso parum vidit, deinde hoc quoque alienum; Nisi enim id faceret, cur Plato Aegyptum peragravit, ut a sacerdotibus barbaris numeros et caelestia acciperet? Quae quidem sapientes sequuntur duce natura tamquam videntes; An id exploratum cuiquam potest esse, quo modo se hoc habiturum sit corpus, non dico ad annum, sed ad vesperum? Apparet statim, quae sint officia, quae actiones. Graece donan, Latine voluptatem vocant. Et homini, qui ceteris animantibus plurimum praestat, praecipue a natura nihil datum esse dicemus? Negat enim tenuissimo victu, id est contemptissimis escis et potionibus, minorem voluptatem percipi quam rebus exquisitissimis ad epulandum. Quibus natura iure responderit non esse verum aliunde finem beate vivendi, a se principia rei gerendae peti; At vero illa, quae Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper tibi in ore sunt in iudiciis, in senatu. Non enim quaero quid verum, sed quid cuique dicendum sit. Scis enim me quodam tempore Metapontum venisse tecum neque ad hospitem ante devertisse, quam Pythagorae ipsum illum locum, ubi vitam ediderat, sedemque viderim.
Equidem in omnibus istis conclusionibus hoc putarem philosophia nobisque dignum, et maxime, cum summum bonum quaereremus, vitam nostram, consilia, voluntates, non verba corrigi. Est tamen ea secundum naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur quam superiora omnia. Mihi quidem Homerus huius modi quiddam vidisse videatur in iis, quae de Sirenum cantibus finxerit. Ut in geometria, prima si dederis, danda sunt omnia. De malis autem et bonis ab iis animalibus, quae nondum depravata sint, ait optime iudicari. Quid tanto concursu honestissimorum studiorum, tanto virtutum comitatu, si ea nullam ad aliam rem nisi ad voluptatem conquiruntur? Hoc est non modo cor non habere, sed ne palatum quidem.
Cur iustitia laudatur? Ut proverbia non nulla veriora sint quam vestra dogmata. Quod quidem nobis non saepe contingit. Facillimum id quidem est, inquam. Nihil enim hoc differt. Nam cum Academicis incerta luctatio est, qui nihil affirmant et quasi desperata cognitione certi id sequi volunt, quodcumque veri simile videatur. Quod maxime efficit Theophrasti de beata vita liber, in quo multum admodum fortunae datur. Iam quae corporis sunt, ea nec auctoritatem cum animi partibus, comparandam et cognitionem habent faciliorem. At quicum ioca seria, ut dicitur, quicum arcana, quicum occulta omnia?
Primum Theophrasti, Strato, physicum se voluit; Commentarios quosdam, inquam, Aristotelios, quos hic sciebam esse, veni ut auferrem, quos legerem, dum essem otiosus; Beatus autem esse in maximarum rerum timore nemo potest. Certe non potest. Egone quaeris, inquit, quid sentiam? Cum id quoque, ut cupiebat, audivisset, evelli iussit eam, qua erat transfixus, hastam. Nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti.
Si quicquam extra virtutem habeatur in bonis. Praeclare enim Plato: Beatum, cui etiam in senectute contigerit, ut sapientiam verasque opiniones assequi possit. Simul atque natum animal est, gaudet voluptate et eam appetit ut bonum, aspernatur dolorem ut malum. Epicurus autem cum in prima commendatione voluptatem dixisset, si eam, quam Aristippus, idem tenere debuit ultimum bonorum, quod ille; Est autem a te semper dictum nec gaudere quemquam nisi propter corpus nec dolere. In homine autem summa omnis animi est et in animo rationis, ex qua virtus est, quae rationis absolutio definitur, quam etiam atque etiam explicandam putant. Tamen aberramus a proposito, et, ne longius, prorsus, inquam, Piso, si ista mala sunt, placet. His similes sunt omnes, qui virtuti student levantur vitiis, levantur erroribus, nisi forte censes Ti. Praeterea sublata cognitione et scientia tollitur omnis ratio et vitae degendae et rerum gerendarum. Nec hoc ille non vidit, sed verborum magnificentia est et gloria delectatus. Quod si ita est, sequitur id ipsum, quod te velle video, omnes semper beatos esse sapientes. Concinnus deinde et elegans huius, Aristo, sed ea, quae desideratur, a magno philosopho, gravitas, in eo non fuit; Sed tamen omne, quod de re bona dilucide dicitur, mihi praeclare dici videtur.
Ergo, inquit, tibi Q. Nam ista vestra: Si gravis, brevis; Sed emolumenta communia esse dicuntur, recte autem facta et peccata non habentur communia. Quid sequatur, quid repugnet, vident. Qui est in parvis malis. Praeclare, inquit, facis, cum et eorum memoriam tenes, quorum uterque tibi testamento liberos suos commendavit, et puerum diligis. At hoc in eo M. Quas enim kakaw Graeci appellant, vitia malo quam malitias nominare.
Ita enim parvae et exiguae sunt istae accessiones bonorum, ut, quem ad modum stellae in radiis solis, sic istae in virtutum splendore ne cernantur quidem.
Hinc ceteri particulas arripere conati suam quisque videro voluit afferre sententiam. Sed plane dicit quod intellegit. Haeret in salebra. Itaque et manendi in vita et migrandi ratio omnis iis rebus, quas supra dixi, metienda. De ingenio eius in his disputationibus, non de moribus quaeritur. Certe nihil nisi quod possit ipsum propter se iure laudari. Ita enim vivunt quidam, ut eorum vita refellatur oratio. Itaque eos id agere, ut a se dolores, morbos, debilitates repellant. Sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus. Illud urgueam, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit. Cur post Tarentum ad Archytam? Apparet statim, quae sint officia, quae actiones. Hoc est vim afferre, Torquate, sensibus, extorquere ex animis cognitiones verborum, quibus inbuti sumus. Et si turpitudinem fugimus in statu et motu corporis, quid est cur pulchritudinem non sequamur? Omnes enim iucundum motum, quo sensus hilaretur. Hoc non est positum in nostra actione.
Sic est igitur locutus: Quantus ornatus in Peripateticorum disciplina sit satis est a me, ut brevissime potuit, paulo ante dictum. Itaque eos id agere, ut a se dolores, morbos, debilitates repellant. Et tamen tantis vectigalibus ad liberalitatem utens etiam sine hac Pyladea amicitia multorum te benivolentia praeclare tuebere et munies. Si vero id etiam explanare velles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas? His singulis copiose responderi solet, sed quae perspicua sunt longa esse non debent. Illa tamen simplicia, vestra versuta. Non laboro, inquit, de nomine. Restinguet citius, si ardentem acceperit. Mihi enim satis est, ipsis non satis. Aliis esse maiora, illud dubium, ad id, quod summum bonum dicitis, ecquaenam possit fieri accessio.
An vero displicuit ea, quae tributa est animi virtutibus tanta praestantia? Atque haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam ducit, quam omnes unam appellamus voluptatem. Tenent mordicus. Praeclare enim Plato: Beatum, cui etiam in senectute contigerit, ut sapientiam verasque opiniones assequi possit. His similes sunt omnes, qui virtuti student levantur vitiis, levantur erroribus, nisi forte censes Ti. Quare ad ea primum, si videtur;
Quid sequatur, quid repugnet, vident. Suam denique cuique naturam esse ad vivendum ducem. Nunc vides, quid faciat. Est enim aliquid in his rebus probabile, et quidem ita, ut eius ratio reddi possit, ergo ut etiam probabiliter acti ratio reddi possit. An est aliquid per se ipsum flagitiosum, etiamsi nulla comitetur infamia? Universa enim illorum ratione cum tota vestra confligendum puto. Quem Tiberina descensio festo illo die tanto gaudio affecit, quanto L. Sed tamen enitar et, si minus multa mihi occurrent, non fugiam ista popularia. Minime id quidem, inquam, alienum, multumque ad ea, quae quaerimus, explicatio tua ista profecerit. Cum enim summum bonum in voluptate ponat, negat infinito tempore aetatis voluptatem fieri maiorem quam finito atque modico. Eam tum adesse, cum dolor omnis absit; Eadem nunc mea adversum te oratio est.
Negat enim summo bono afferre incrementum diem. Sapientem locupletat ipsa natura, cuius divitias Epicurus parabiles esse docuit. Innumerabilia dici possunt in hanc sententiam, sed non necesse est. Itaque ne iustitiam quidem recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed quia iucunditatis vel plurimum afferat. Et ais, si una littera commota sit, fore tota ut labet disciplina. Certe, nisi voluptatem tanti aestimaretis. Sed quae tandem ista ratio est? Suo genere perveniant ad extremum; Hoc dixerit potius Ennius: Nimium boni est, cui nihil est mali. Quantam rem agas, ut Circeis qui habitet totum hunc mundum suum municipium esse existimet? Quantum Aristoxeni ingenium consumptum videmus in musicis? Conclusum est enim contra Cyrenaicos satis acute, nihil ad Epicurum. Si de re disceptari oportet, nulla mihi tecum, Cato, potest esse dissensio.
Praeterea sublata cognitione et scientia tollitur omnis ratio et vitae degendae et rerum gerendarum. Itaque a sapientia praecipitur se ipsam, si usus sit, sapiens ut relinquat. Quid affers, cur Thorius, cur Caius Postumius, cur omnium horum magister, Orata, non iucundissime vixerit? Itaque illa non dico me expetere, sed legere, nec optare, sed sumere, contraria autem non fugere, sed quasi secernere. Vulgo enim dicitur: Iucundi acti labores, nec male Euripidesconcludam, si potero, Latine; Summus dolor plures dies manere non potest? Suis cuiusque sensibus sic, ut, contra si quis dicere velit, non audiatur -, tamen, ne quid praetermittamus, rationes quoque, cur hoc ita sit, afferendas puto. Nunc reliqua videamus, nisi aut ad haec, Cato, dicere aliquid vis aut nos iam longiores sumus. Item de contrariis, a quibus ad genera formasque generum venerunt. Quamquam scripsit artem rhetoricam Cleanthes, Chrysippus etiam, sed sic, ut, si quis obmutescere concupierit, nihil aliud legere debeat. Sed si duo honesta proposita sint, alterum cum valitudine, alterum cum morbo, non esse dubium, ad utrum eorum natura nos ipsa deductura sit.
Summus dolor plures dies manere non potest? Iam id ipsum absurdum, maximum malum neglegi. Non dolere, inquam, istud quam vim habeat postea videro; Semper enim ita adsumit aliquid, ut ea, quae prima dederit, non deserat. Addo etiam illud, multa iam mihi dare signa puerum et pudoris et ingenii, sed aetatem vides. Verum hoc loco sumo verbis his eandem certe vim voluptatis Epicurum nosse quam ceteros. Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris?
Ergo in iis adolescentibus bonam spem esse dicemus et magnam indolem, quos suis commodis inservituros et quicquid ipsis expediat facturos arbitrabimur?
Quare conare, quaeso. Sed in ceteris artibus cum dicitur artificiose, posterum quodam modo et consequens putandum est, quod illi §pigennhmatikÒn appellant; Quae contraria sunt his, malane?
An eum locum libenter invisit, ubi Demosthenes et Aeschines inter se decertare soliti sunt?
Quae cum dixissem, magis ut illum provocarem quam ut ipse loquerer, tum Triarius leniter arridens: Tu quidem, inquit, totum Epicurum paene e philosophorum choro sustulisti. Crasso, quem semel ait in vita risisse Lucilius, non contigit, ut ea re minus agelastoj ut ait idem, vocaretur.
An dubium est, quin virtus ita maximam partem optineat in rebus humanis, ut reliquas obruat? At hoc in eo M. Qui autem diffidet perpetuitati bonorum suorum, timeat necesse est, ne aliquando amissis illis sit miser. Nam quibus rebus efficiuntur voluptates, eae non sunt in potestate sapientis. Vide, ne etiam menses! nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, interficit. Quis enim confidit semper sibi illud stabile et firmum permansurum, quod fragile et caducum sit? Ita multa dicunt, quae vix intellegam. Si sapiens, ne tum quidem miser, cum ab Oroete, praetore Darei, in crucem actus est. Quae est igitur causa istarum angustiarum? Ita multo sanguine profuso in laetitia et in victoria est mortuus.
Itaque hic ipse iam pridem est reiectus; Quod enim dissolutum sit, id esse sine sensu, quod autem sine sensu sit, id nihil ad nos pertinere omnino. Vitae autem degendae ratio maxime quidem illis placuit quieta. Nos grave certamen belli clademque tenemus, Graecia quam Troiae divino numine vexit, Omniaque e latis rerum vestigia terris. De hominibus dici non necesse est. Sed id ne cogitari quidem potest quale sit, ut non repugnet ipsum sibi. Cur tantas regiones barbarorum pedibus obiit, tot maria transmisit? Qui autem de summo bono dissentit de tota philosophiae ratione dissentit.
Quid igitur, inquit, eos responsuros putas? Vestri haec verecundius, illi fortasse constantius. Iam quae corporis sunt, ea nec auctoritatem cum animi partibus, comparandam et cognitionem habent faciliorem. Quae sequuntur igitur? Et hanc quidem primam exigam a te operam, ut audias me quae a te dicta sunt refellentem. Quid enim est a Chrysippo praetermissum in Stoicis? Ita relinquet duas, de quibus etiam atque etiam consideret. Quicquid enim a sapientia proficiscitur, id continuo debet expletum esse omnibus suis partibus; Quod si ita sit, cur opera philosophiae sit danda nescio. Non potes ergo ista tueri, Torquate, mihi crede, si te ipse et tuas cogitationes et studia perspexeris;
Voluptatem cum summum bonum diceret, primum in eo ipso parum vidit, deinde hoc quoque alienum; Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt. Tum Piso: Quoniam igitur aliquid omnes, quid Lucius noster? -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. Ita multa dicunt, quae vix intellegam. Nihil est enim, de quo minus dubitari possit, quam et honesta expetenda per se et eodem modo turpia per se esse fugienda. Et quidem Arcesilas tuus, etsi fuit in disserendo pertinacior, tamen noster fuit; Utilitatis causa amicitia est quaesita. Quodcumque in mentem incideret, et quodcumque tamquam occurreret. Quod enim ne vivus quidem, inquit, diutius sentire poterat, quam dum fruebatur, quo modo id potuit mortuo permanere?
Quod si ita est, sequitur id ipsum, quod te velle video, omnes semper beatos esse sapientes. Murenam te accusante defenderem. Id enim volumus, id contendimus, ut officii fructus sit ipsum officium. Se dicere inter honestum et turpe nimium quantum, nescio quid inmensum, inter ceteras res nihil omnino interesse. Non enim, si omnia non sequebatur, idcirco non erat ortus illinc. Estne, quaeso, inquam, sitienti in bibendo voluptas? Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de ea re quaeri. Vitae autem degendae ratio maxime quidem illis placuit quieta. Illa videamus, quae a te de amicitia dicta sunt. Ut non sine causa ex iis memoriae ducta sit disciplina. Deque his rebus satis multa in nostris de re publica libris sunt dicta a Laelio.
Illa argumenta propria videamus, cur omnia sint paria peccata. Quae similitudo in genere etiam humano apparet. Vadem te ad mortem tyranno dabis pro amico, ut Pythagoreus ille Siculo fecit tyranno? Faceres tu quidem, Torquate, haec omnia; Scaevolam M. Immo alio genere;
Ego vero volo in virtute vim esse quam maximam; Etsi qui potest intellegi aut cogitari esse aliquod animal, quod se oderit? Quae cum dixisset paulumque institisset, Quid est? Idne consensisse de Calatino plurimas gentis arbitramur, primarium populi fuisse, quod praestantissimus fuisset in conficiendis voluptatibus? Nec vero alia sunt quaerenda contra Carneadeam illam sententiam. Indicant pueri, in quibus ut in speculis natura cernitur. Quia nec honesto quic quam honestius nec turpi turpius. Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse videamur? Sed ille, ut dixi, vitiose. Non laboro, inquit, de nomine. At enim, qua in vita est aliquid mali, ea beata esse non potest. Huc et illuc, Torquate, vos versetis licet, nihil in hac praeclara epistula scriptum ab Epicuro congruens et conveniens decretis eius reperietis.
In omni enim animante est summum aliquid atque optimum, ut in equis, in canibus, quibus tamen et dolore vacare opus est et valere;
At hoc in eo M. Et ille ridens: Age, age, inquit,-satis enim scite me nostri sermonis principium esse voluisti-exponamus adolescenti,.
Egone non intellego, quid sit don Graece, Latine voluptas? Nihilne est in his rebus, quod dignum libero aut indignum esse ducamus? Tum ego: Non mehercule, inquam, soleo temere contra Stoicos, non quo illis admodum assentiar, sed pudore impedior; Illi enim inter se dissentiunt. Quippe, inquieta cum tam docuerim gradus istam rem non habere quam virtutem, in qua sit ipsum etíam beatum. Non quaero, quid dicat, sed quid convenienter possit rationi et sententiae suae dicere. Is hoc melior, quam Pyrrho, quod aliquod genus appetendi dedit, deterior quam ceteri, quod penitus a natura recessit.
At negat Epicurus-hoc enim vestrum lumen estquemquam, qui honeste non vivat, iucunde posse vivere. Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt. Vitiosum est enim in dividendo partem in genere numerare. Cur deinde Metrodori liberos commendas? Si quae forte-possumus. Illa videamus, quae a te de amicitia dicta sunt. Nec tamen exprimi verbum e verbo necesse erit, ut interpretes indiserti solent, cum sit verbum, quod idem declaret, magis usitatum.
Atque ita re simpliciter primo collocata reliqua subtilius persequentes corporis bona facilem quandam rationem habere censebant; Ut placet, inquit, etsi enim illud erat aptius, aequum cuique concedere. Ex quo intellegitur officium medium quiddam esse, quod neque in bonis ponatur neque in contrariis. Quoniamque non dubium est quin in iis, quae media dicimus, sit aliud sumendum, aliud reiciendum, quicquid ita fit aut dicitur, omne officio continetur. Tu vero, inquam, ducas licet, si sequetur; De maximma autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et eius maxima partis administrari. Aliter homines, aliter philosophos loqui putas oportere? Vide, ne etiam menses! nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, interficit. De hominibus dici non necesse est. Sin eam, quam Hieronymus, ne fecisset idem, ut voluptatem illam Aristippi in prima commendatione poneret. Quem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede, qui dum in pulvere quaedam describit attentius, ne patriam quidem captam esse senserit? Eam si varietatem diceres, intellegerem, ut etiam non dicente te intellego; Et hunc idem dico, inquieta sed ad virtutes et ad vitia nihil interesse. Aut haec tibi, Torquate, sunt vituperanda aut patrocinium voluptatis repudiandum. Restat locus huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, quam, si voluptas summum sit bonum, affirmatis nullam omnino fore. Plane idem, inquit, et maxima quidem, qua fieri nulla maior potest.
An me, inquam, nisi te audire vellem, censes haec dicturum fuisse? Qualis ista philosophia est, quae non interitum afferat pravitatis, sed sit contenta mediocritate vitiorum? Ut bacillum aliud est inflexum et incurvatum de industria, aliud ita natum, sic ferarum natura non est illa quidem depravata mala disciplina, sed natura sua. Est autem etiam actio quaedam corporis, quae motus et status naturae congruentis tenet; Deinde disputat, quod cuiusque generis animantium statui deceat extremum. Equidem etiam Epicurum, in physicis quidem, Democriteum puto. Effluit igitur voluptas corporis et prima quaeque avolat saepiusque relinquit causam paenitendi quam recordandi. Illud mihi a te nimium festinanter dictum videtur, sapientis omnis esse semper beatos; Inde igitur, inquit, ordiendum est. Quod autem magnum dolorem brevem, longinquum levem esse dicitis, id non intellego quale sit. Positum est a nostris in iis esse rebus, quae secundum naturam essent, non dolere;
Non quaero, quid dicat, sed quid convenienter possit rationi et sententiae suae dicere. Et ille ridens: Video, inquit, quid agas; An dubium est, quin virtus ita maximam partem optineat in rebus humanis, ut reliquas obruat? Sed certe opus est ea valere et vigere et naturales motus ususque habere, ut nec absit quid eorum nec aegrum debilitatumve sit; Quis Aristidem non mortuum diligit? Ipse enim Metrodorus, paene alter Epicurus, beatum esse describit his fere verbis: cum corpus bene constitutum sit et sit exploratum ita futurum.
In voluptate corporis-addam, si vis, animi, dum ea ipsa, ut vultis, sit e corpore-situm est vivere beate. Et si in ipsa gubernatione neglegentia est navis eversa, maius est peccatum in auro quam in palea. Illud mihi a te nimium festinanter dictum videtur, sapientis omnis esse semper beatos; Quis enim confidit semper sibi illud stabile et firmum permansurum, quod fragile et caducum sit? Princeps huius civitatis Phalereus Demetrius cum patria pulsus esset iniuria, ad Ptolomaeum se regem Alexandream contulit. Curium putes loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea sit bonum neget se posse ne suspicari quidem. Idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sententia. Nam e quibus locis quasi thesauris argumenta depromerentur, vestri ne suspicati quidem sunt, superiores autem artificio et via tradiderunt. Quid me istud rogas? Respondent extrema primis, media utrisque, omnia omnibus. An hoc usque quaque, aliter in vita?
Ita fit cum gravior, tum etiam splendidior oratio. Eamne rationem igitur sequere, qua tecum ipse et cum tuis utare, profiteri et in medium proferre non audeas? Omnibus enim artibus volumus attributam esse eam, quae communis appellatur prudentia, quam omnes, qui cuique artificio praesunt, debent habere. Haec mihi videtur delicatior, ut ita dicam, molliorque ratio, quam virtutis vis gravitasque postulat. Si id dicis, vicimus. Et quidem iure fortasse, sed tamen non gravissimum est testimonium multitudinis. Terram, mihi crede, ea lanx et maria deprimet. Quam si explicavisset, non tam haesitaret.
Cum id fugiunt, re eadem defendunt, quae Peripatetici, verba. Nam haec ipsa mihi erunt in promptu, quae modo audivi, nec ante aggrediar, quam te ab istis, quos dicis, instructum videro. Peccata autem partim esse tolerabilia, partim nullo modo, propterea quod alia peccata plures, alia pauciores quasi numeros officii praeterirent. Cur igitur, inquam, res tam dissimiles eodem nomine appellas? Eorum enim est haec querela, qui sibi cari sunt seseque diligunt. Aut etiam, ut vestitum, sic sententiam habeas aliam domesticam, aliam forensem, ut in fronte ostentatio sit, intus veritas occultetur? Bonum negas esse divitias, praeposìtum esse dicis? Ergo illi intellegunt quid Epicurus dicat, ego non intellego?
Quippe, inquieta cum tam docuerim gradus istam rem non habere quam virtutem, in qua sit ipsum etíam beatum. Et summatim quidem haec erant de corpore animoque dicenda, quibus quasi informatum est quid hominis natura postulet.
Sed cum ea, quae praeterierunt, acri animo et attento intuemur, tum fit ut aegritudo sequatur, si illa mala sint, laetitia, si bona. Quippe, inquieta cum tam docuerim gradus istam rem non habere quam virtutem, in qua sit ipsum etíam beatum.
Atque ab his initiis profecti omnium virtutum et originem et progressionem persecuti sunt. Sed ille, ut dixi, vitiose. Ego autem existimo, si honestum esse aliquid ostendero, quod sit ipsum vi sua propter seque expetendum, iacere vestra omnia. Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia dominorum domus;
Aeque enim contingit omnibus fidibus, ut incontentae sint. Etenim nec iustitia nec amicitia esse omnino poterunt, nisi ipsae per se expetuntur. Quare ad ea primum, si videtur; Nunc agendum est subtilius. Vadem te ad mortem tyranno dabis pro amico, ut Pythagoreus ille Siculo fecit tyranno? Cui Tubuli nomen odio non est? Idemne, quod iucunde? Nec enim ignoras his istud honestum non summum modo, sed etiam, ut tu vis, solum bonum videri. Ergo opifex plus sibi proponet ad formarum quam civis excellens ad factorum pulchritudinem? Faceres tu quidem, Torquate, haec omnia;
Nemo est igitur, quin hanc affectionem animi probet atque laudet, qua non modo utilitas nulla quaeritur, sed contra utilitatem etiam conservatur fides. Nec enim ignoras his istud honestum non summum modo, sed etiam, ut tu vis, solum bonum videri. Sit hoc ultimum bonorum, quod nunc a me defenditur; Qualis ista philosophia est, quae non interitum afferat pravitatis, sed sit contenta mediocritate vitiorum? Sed ad haec, nisi molestum est, habeo quae velim. Quid in isto egregio tuo officio et tanta fide-sic enim existimo-ad corpus refers? Suam denique cuique naturam esse ad vivendum ducem. Summus dolor plures dies manere non potest? Hunc vos beatum; Ne tum quidem te respicies et cogitabis sibi quemque natum esse et suis voluptatibus? Istic sum, inquit. Ego autem existimo, si honestum esse aliquid ostendero, quod sit ipsum vi sua propter seque expetendum, iacere vestra omnia.
Quid autem est amare, e quo nomen ductum amicitiae est, nisi velle bonis aliquem affici quam maximis, etiamsi ad se ex iis nihil redundet? Sed quae tandem ista ratio est? Ergo et avarus erit, sed finite, et adulter, verum habebit modum, et luxuriosus eodem modo. Quod autem magnum dolorem brevem, longinquum levem esse dicitis, id non intellego quale sit. Intellegi quidem, ut propter aliam quampiam rem, verbi gratia propter voluptatem, nos amemus; Ex quo, id quod omnes expetunt, beate vivendi ratio inveniri et comparari potest. Quonam, inquit, modo? Immo istud quidem, inquam, quo loco quidque, nisi iniquum postulo, arbitratu meo. Ego quoque, inquit, didicerim libentius si quid attuleris, quam te reprehenderim. At coluit ipse amicitias.
Quo modo autem optimum, si bonum praeterea nullum est? Quasi vero, inquit, perpetua oratio rhetorum solum, non etiam philosophorum sit. Si longus, levis dictata sunt. Amicitiam autem adhibendam esse censent, quia sit ex eo genere, quae prosunt. Idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sententia. Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. Qui si ea, quae dicit, ita sentiret, ut verba significant, quid inter eum et vel Pyrrhonem vel Aristonem interesset? Aliter enim explicari, quod quaeritur, non potest. Confecta res esset. Sed utrum hortandus es nobis, Luci, inquit, an etiam tua sponte propensus es? Expectoque quid ad id, quod quaerebam, respondeas.
Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt.
Sed plane dicit quod intellegit. Voluptatem cum summum bonum diceret, primum in eo ipso parum vidit, deinde hoc quoque alienum; Quamquam haec quidem praeposita recte et reiecta dicere licebit. Teneamus enim illud necesse est, cum consequens aliquod falsum sit, illud, cuius id consequens sit, non posse esse verum. Omnia contraria, quos etiam insanos esse vultis. Et quis a Stoicis et quem ad modum diceretur, tamen ego quoque exponam, ut perspiciamus, si potuerimus, quidnam a Zenone novi sit allatum. Scio enim esse quosdam, qui quavis lingua philosophari possint; Tamen aberramus a proposito, et, ne longius, prorsus, inquam, Piso, si ista mala sunt, placet. Idemne, quod iucunde? Hoc tu nunc in illo probas. Aperiendum est igitur, quid sit voluptas; Et si turpitudinem fugimus in statu et motu corporis, quid est cur pulchritudinem non sequamur? Sed quamquam negant nec virtutes nec vitia crescere, tamen utrumque eorum fundi quodam modo et quasi dilatari putant. Respondeat totidem verbis.
Recte, inquit, intellegis. Eadem fortitudinis ratio reperietur. Antiquorum autem sententiam Antiochus noster mihi videtur persequi diligentissime, quam eandem Aristoteli fuisse et Polemonis docet. Ex quo illud efficitur, qui bene cenent omnis libenter cenare, qui libenter, non continuo bene. Unum nescio, quo modo possit, si luxuriosus sit, finitas cupiditates habere. Et quae per vim oblatum stuprum volontaria morte lueret inventa est et qui interficeret filiam, ne stupraretur. Nunc omni virtuti vitium contrario nomine opponitur. Tu autem negas fortem esse quemquam posse, qui dolorem malum putet. Et si turpitudinem fugimus in statu et motu corporis, quid est cur pulchritudinem non sequamur?
Aut haec tibi, Torquate, sunt vituperanda aut patrocinium voluptatis repudiandum. Quod autem ratione actum est, id officium appellamus. Ut id aliis narrare gestiant? Et hanc quidem primam exigam a te operam, ut audias me quae a te dicta sunt refellentem. Varietates autem iniurasque fortunae facile veteres philosophorum praeceptis instituta vita superabat. Incommoda autem et commoda-ita enim estmata et dustmata appello-communia esse voluerunt, paria noluerunt. Vide, ne etiam menses! nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, interficit.
An haec ab eo non dicuntur? Ut aliquid scire se gaudeant? Cum autem venissemus in Academiae non sine causa nobilitata spatia, solitudo erat ea, quam volueramus. Si longus, levis. Ab his oratores, ab his imperatores ac rerum publicarum principes extiterunt. Quibus natura iure responderit non esse verum aliunde finem beate vivendi, a se principia rei gerendae peti; Urgent tamen et nihil remittunt. Tum Quintus: Est plane, Piso, ut dicis, inquit. Videamus igitur sententias eorum, tum ad verba redeamus. An dubium est, quin virtus ita maximam partem optineat in rebus humanis, ut reliquas obruat?
Quid dubitas igitur mutare principia naturae? Quid ait Aristoteles reliquique Platonis alumni? Etiam inchoatum, ut, si iuste depositum reddere in recte factis sit, in officiis ponatur depositum reddere; Sed tu, ut dignum est tua erga me et philosophiam voluntate ab adolescentulo suscepta, fac ut Metrodori tueare liberos. Respondeat totidem verbis. Qui enim existimabit posse se miserum esse beatus non erit. -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. At coluit ipse amicitias. Sed eum qui audiebant, quoad poterant, defendebant sententiam suam. In qua si nihil est praeter rationem, sit in una virtute finis bonorum; Te enim iudicem aequum puto, modo quae dicat ille bene noris.
Beatus sibi videtur esse moriens. Tum Piso: Atqui, Cicero, inquit, ista studia, si ad imitandos summos viros spectant, ingeniosorum sunt; Ego vero isti, inquam, permitto. Nobis aliter videtur, recte secusne, postea;
Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. Quare ad ea primum, si videtur; Nam, ut sint illa vendibiliora, haec uberiora certe sunt. Et nemo nimium beatus est; Sed non alienum est, quo facilius vis verbi intellegatur, rationem huius verbi faciendi Zenonis exponere.
Negat esse eam, inquit, propter se expetendam. Haec dicuntur inconstantissime. Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de ea re quaeri. Praeterea et appetendi et refugiendi et omnino rerum gerendarum initia proficiscuntur aut a voluptate aut a dolore. Quae cum praeponunt, ut sit aliqua rerum selectio, naturam videntur sequi; Quod cum ita sit, perspicuum est omnis rectas res atque laudabilis eo referri, ut cum voluptate vivatur. Aristoteles, Xenocrates, tota illa familia non dabit, quippe qui valitudinem, vires, divitias, gloriam, multa alia bona esse dicant, laudabilia non dicant.
Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem ego a principio ita me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones.
Is enim percontando atque interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii respondissent, si quid videretur, diceret. Atque haec ita iustitiae propria sunt, ut sint virtutum reliquarum communia. Sed tamen est aliquid, quod nobis non liceat, liceat illis. Ne discipulum abducam, times. Hoc dictum in una re latissime patet, ut in omnibus factis re, non teste moveamur. At iam decimum annum in spelunca iacet. Faceres tu quidem, Torquate, haec omnia; Bestiarum vero nullum iudicium puto. Nam diligi et carum esse iucundum est propterea, quia tutiorem vitam et voluptatem pleniorem efficit. Sit sane ista voluptas. Tamen a proposito, inquam, aberramus. An me, inquam, nisi te audire vellem, censes haec dicturum fuisse? Ergo hoc quidem apparet, nos ad agendum esse natos. Introduci enim virtus nullo modo potest, nisi omnia, quae leget quaeque reiciet, unam referentur ad summam.
Is cum arderet podagrae doloribus visitassetque hominem Charmides Epicureus perfamiliaris et tristis exiret, Mane, quaeso, inquit, Charmide noster; At vero si ad vitem sensus accesserit, ut appetitum quendam habeat et per se ipsa moveatur, quid facturam putas? Certe non potest. Si ista mala sunt, in quae potest incidere sapiens, sapientem esse non esse ad beate vivendum satis. Quis contra in illa aetate pudorem, constantiam, etiamsi sua nihil intersit, non tamen diligat? Nec enim, omnes avaritias si aeque avaritias esse dixerimus, sequetur ut etiam aequas esse dicamus. An vero displicuit ea, quae tributa est animi virtutibus tanta praestantia? Praesertim cum in re publica princeps esse velles ad eamque tuendam cum summa tua dignitate maxime a nobis ornari atque instrui posses. Quis istud possit, inquit, negare? Sed ad bona praeterita redeamus.
Stulti autem malorum memoria torquentur, sapientes bona praeterita grata recordatione renovata delectant. Si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam invenisset inusitatam, inauditum quoque ei rei nomen inponere, cur non liceat Catoni? Potius inflammat, ut coercendi magis quam dedocendi esse videantur. Ille igitur vidit, non modo quot fuissent adhuc philosophorum de summo bono, sed quot omnino esse possent sententiae. Hoc enim identidem dicitis, non intellegere nos quam dicatis voluptatem. Nec vero sum nescius esse utilitatem in historia, non modo voluptatem. Etsi ea quidem, quae adhuc dixisti, quamvis ad aetatem recte isto modo dicerentur. Hanc se tuus Epicurus omnino ignorare dicit quam aut qualem esse velint qui honestate summum bonum metiantur. Nihil minus, contraque illa hereditate dives ob eamque rem laetus. Hoc dictum in una re latissime patet, ut in omnibus factis re, non teste moveamur.
An eiusdem modi? Quibus ego vehementer assentior. Itaque his sapiens semper vacabit. Audax negotium, dicerem impudens, nisi hoc institutum postea translatum ad philosophos nostros esset.
Sed fortuna fortis; Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifice tamquam ex oraculo editur: Virtus ad beate vivendum se ipsa contenta est, et Quare? Ergo ita: non posse honeste vivi, nisi honeste vivatur? Quod enim dissolutum sit, id esse sine sensu, quod autem sine sensu sit, id nihil ad nos pertinere omnino. Nihil est enim, de quo aliter tu sentias atque ego, modo commutatis verbis ipsas res conferamus. Dat enim intervalla et relaxat.
Neque enim disputari sine reprehensione nec cum iracundia aut pertinacia recte disputari potest. Res enim se praeclare habebat, et quidem in utraque parte. Totum autem id externum est, et quod externum, id in casu est. Quod iam a me expectare noli. Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere.
Quare obscurentur etiam haec, quae secundum naturam esse dicimus, in vita beata; Sed residamus, inquit, si placet. Nihil opus est exemplis hoc facere longius. Quibus natura iure responderit non esse verum aliunde finem beate vivendi, a se principia rei gerendae peti;
Quid, cum volumus nomina eorum, qui quid gesserint, nota nobis esse, parentes, patriam, multa praeterea minime necessaria? Quod enim dissolutum sit, id esse sine sensu, quod autem sine sensu sit, id nihil ad nos pertinere omnino. Est tamen ea secundum naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur quam superiora omnia. Habes undique expletam et perfectam, Torquate, formam honestatis, quae tota quattuor his virtutibus, quae a te quoque commemoratae sunt, continetur. In sapientem solum cadit, isque finis bonorum, ut ab ipsis Stoicis scriptum videmus, a Xenocrate atque ab Aristotele constitutus est. Que Manilium, ab iisque M. Quid, si reviviscant Platonis illi et deinceps qui eorum auditores fuerunt, et tecum ita loquantur?
Modo enim fuit Carneadis, quem videre videor-est, enim nota imago -, a sedeque ipsa tanta ingenii, magnitudine orbata desiderari illam vocem puto. Ergo infelix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est?
Nam, ut sint illa vendibiliora, haec uberiora certe sunt. Ego quoque, inquit, didicerim libentius si quid attuleris, quam te reprehenderim. Etenim nec iustitia nec amicitia esse omnino poterunt, nisi ipsae per se expetuntur. Sed haec quidem liberius ab eo dicuntur et saepius. Quid loquor de nobis, qui ad laudem et ad decus nati, suscepti, instituti sumus? Quid turpius quam sapientis vitam ex insipientium sermone pendere? Si longus, levis; Possumusne hic scire qualis sit, nisi contulerimus inter nos, cum finem bonorum dixerimus, quid finis, quid etiam sit ipsum bonum? Aliena dixit in physicis nec ea ipsa, quae tibi probarentur; Erit enim instructus ad mortem contemnendam, ad exilium, ad ipsum etiam dolorem. Ratio ista, quam defendis, praecepta, quae didicisti, quae probas, funditus evertunt amicitiam, quamvis eam Epicurus, ut facit, in caelum efferat laudibus. Si ista mala sunt, in quae potest incidere sapiens, sapientem esse non esse ad beate vivendum satis.
Quod autem ratione actum est, id officium appellamus. Hoc positum in Phaedro a Platone probavit Epicurus sensitque in omni disputatione id fieri oportere. An potest cupiditas finiri? Si verbum sequimur, primum longius verbum praepositum quam bonum. Quis istud, quaeso, nesciebat? Qui non moveatur et offensione turpitudinis et comprobatione honestatis? Magni enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam. Nam quid possumus facere melius? Sed mehercule pergrata mihi oratio tua. Quod si ita est, sequitur id ipsum, quod te velle video, omnes semper beatos esse sapientes. Et si in ipsa gubernatione neglegentia est navis eversa, maius est peccatum in auro quam in palea. Quamquam tu hanc copiosiorem etiam soles dicere.
Is enim, qui occultus et tectus dicitur, tantum abest ut se indicet, perficiet etiam ut dolere alterius improbe facto videatur.
Cuius etiam illi hortuli propinqui non memoriam solum mihi afferunt, sed ipsum videntur in conspectu meo ponere. Quae quidem sapientes sequuntur duce natura tamquam videntes; Consequentia exquirere, quoad sit id, quod volumus, effectum. Ex quo intellegitur officium medium quiddam esse, quod neque in bonis ponatur neque in contrariis. Quae cum essent dicta, discessimus. Tu autem negas fortem esse quemquam posse, qui dolorem malum putet. Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia dominorum domus; Quae fere omnia appellantur uno ingenii nomine, easque virtutes qui habent, ingeniosi vocantur. Hoc ipsum elegantius poni meliusque potuit. Primum in nostrane potestate est, quid meminerimus?
Nihil ad rem! Ne sit sane; Nec tamen ille erat sapiens quis enim hoc aut quando aut ubi aut unde? Huius, Lyco, oratione locuples, rebus ipsis ielunior. Quid enim me prohiberet Epicureum esse, si probarem, quae ille diceret? Quae quidem vel cum periculo est quaerenda vobis; Si qua in iis corrigere voluit, deteriora fecit. Qui-vere falsone, quaerere mittimus-dicitur oculis se privasse; Qui-vere falsone, quaerere mittimus-dicitur oculis se privasse; Octavio fuit, cum illam severitatem in eo filio adhibuit, quem in adoptionem D. Sin aliud quid voles, postea.
Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea putant usque ad senectutem esse discenda. Illo enim addito iuste fit recte factum, per se autem hoc ipsum reddere in officio ponitur. Sit voluptas non minor in nasturcio illo, quo vesci Persas esse solitos scribit Xenophon, quam in Syracusanis mensis, quae a Platone graviter vituperantur; Me ipsum esse dicerem, inquam, nisi mihi viderer habere bene cognitam voluptatem et satis firme conceptam animo atque comprehensam. Quicquid enim a sapientia proficiscitur, id continuo debet expletum esse omnibus suis partibus; Et si turpitudinem fugimus in statu et motu corporis, quid est cur pulchritudinem non sequamur?
Cur igitur, inquam, res tam dissimiles eodem nomine appellas? Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae, quid historiae cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot versuum memoria voluptatis affert? Faceres tu quidem, Torquate, haec omnia; Sextilio Rufo, cum is rem ad amicos ita deferret, se esse heredem Q. Bonum appello quicquid secundurn naturam est, quod contra malum, nec ego solus, sed tu etiam, Chrysippe, in foro, domi; Iam id ipsum absurdum, maximum malum neglegi. Sed haec in pueris; Quid enim dicis omne animal, simul atque sit ortum, applicatum esse ad se diligendum esseque in se conservando occupatum? Si quicquam extra virtutem habeatur in bonis. Sed fortuna fortis; Et tamen ego a philosopho, si afferat eloquentiam, non asperner, si non habeat, non admodum flagitem. Primum divisit ineleganter;
Reliqui sibi constiterunt, ut extrema cum initiis convenirent, ut Aristippo voluptas, Hieronymo doloris vacuitas, Carneadi frui principiis naturalibus esset extremum.
Si in ipso corpore multa voluptati praeponenda sunt, ut vires, valitudo, velocitas, pulchritudo, quid tandem in animis censes? Suo genere perveniant ad extremum;
Etsi hoc quidem est in vitio, dissolutionem naturae tam valde perhorrescere-quod item est reprehendendum in dolore -, sed quia fere sic afficiuntur omnes, satis argomenti est ab interitu naturam abhorrere;
Introduci enim virtus nullo modo potest, nisi omnia, quae leget quaeque reiciet, unam referentur ad summam. Gracchum patrem non beatiorem fuisse quam fillum, cum alter stabilire rem publicam studuerit, alter evertere. Quaero igitur, quo modo hae tantae commendationes a natura profectae subito a sapientia relictae sint. Ampulla enim sit necne sit, quis non iure optimo irrideatur, si laboret?
Sedulo, inquam, faciam. Non igitur potestis voluptate omnia dirigentes aut tueri aut retinere virtutem. Comprehensum, quod cognitum non habet? Sint ista Graecorum; Nobis aliter videtur, recte secusne, postea; Pungunt quasi aculeis interrogatiunculis angustis, quibus etiam qui assentiuntur nihil commutantur animo et idem abeunt, qui venerant. Quae autem natura suae primae institutionis oblita est? Rem unam praeclarissimam omnium maximeque laudandam, penitus viderent, quonam gaudio complerentur, cum tantopere eius adumbrata opinione laetentur? Obsecro, inquit, Torquate, haec dicit Epicurus? Itaque non discedit ab eorum curatione, quibus praeposita vitam omnem debet gubernare, ut mirari satis istorum inconstantiam non possim. An est aliquid per se ipsum flagitiosum, etiamsi nulla comitetur infamia? Hoc foedus facere si potuerunt, faciant etiam illud, ut aequitatem, modestiam, virtutes omnes per se ipsas gratis diligant. Ait enim se, si uratur, Quam hoc suave! dicturum. Is ita vivebat, ut nulla tam exquisita posset inveniri voluptas, qua non abundaret. Nobis Heracleotes ille Dionysius flagitiose descivisse videtur a Stoicis propter oculorum dolorem. Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus.
Habes undique expletam et perfectam, Torquate, formam honestatis, quae tota quattuor his virtutibus, quae a te quoque commemoratae sunt, continetur.
Quod cum ita sit, perspicuum est omnis rectas res atque laudabilis eo referri, ut cum voluptate vivatur. Vide, ne etiam menses! nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, interficit. Hoc sic expositum dissimile est superiori. Utram tandem linguam nescio? Illud dico, ea, quae dicat, praeclare inter se cohaerere. Quae sequuntur igitur? In his igitur partibus duabus nihil erat, quod Zeno commutare gestiret. Quarum ambarum rerum cum medicinam pollicetur, luxuriae licentiam pollicetur.
Quid, si non modo utilitatem tibi nullam afferet, sed iacturae rei familiaris erunt faciendae, labores suscipiendi, adeundum vitae periculum? Haeret in salebra. Sextilio Rufo, cum is rem ad amicos ita deferret, se esse heredem Q. Aufidio, praetorio, erudito homine, oculis capto, saepe audiebam, cum se lucis magis quam utilitatis desiderio moveri diceret. Sit enim idem caecus, debilis. Dic in quovis conventu te omnia facere, ne doleas. Itaque hic ipse iam pridem est reiectus; Bonum patria: miserum exilium. Alterum significari idem, ut si diceretur, officia media omnia aut pleraque servantem vivere. Est, ut dicis, inquit; Qua exposita scire cupio quae causa sit, cur Zeno ab hac antiqua constitutione desciverit, quidnam horum ab eo non sit probatum; Callipho ad virtutem nihil adiunxit nisi voluptatem, Diodorus vacuitatem doloris. Nam ista vestra: Si gravis, brevis; Quid est enim aliud esse versutum?
Dat enim intervalla et relaxat. Nosti, credo, illud: Nemo pius est, qui pietatem-; Haec mihi videtur delicatior, ut ita dicam, molliorque ratio, quam virtutis vis gravitasque postulat. Fadio Gallo, cuius in testamento scriptum esset se ab eo rogatum ut omnis hereditas ad filiam perveniret. Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt. Ita similis erit ei finis boni, atque antea fuerat, neque idem tamen; Et quidem, Cato, hanc totam copiam iam Lucullo nostro notam esse oportebit; Ut optime, secundum naturam affectum esse possit. Negat enim summo bono afferre incrementum diem. Parvi enim primo ortu sic iacent, tamquam omnino sine animo sint. Videsne quam sit magna dissensio? Istam voluptatem perpetuam quis potest praestare sapienti? Itaque his sapiens semper vacabit. Expectoque quid ad id, quod quaerebam, respondeas. Sed fortuna fortis; Omnes enim iucundum motum, quo sensus hilaretur.
Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sint voluptates, eas obscurari saepe et obrui. Sed id ne cogitari quidem potest quale sit, ut non repugnet ipsum sibi. Sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Platone intellegi potest, lusos videmus a Socrate. Ratio ista, quam defendis, praecepta, quae didicisti, quae probas, funditus evertunt amicitiam, quamvis eam Epicurus, ut facit, in caelum efferat laudibus. Ita est quoddam commune officium sapientis et insipientis, ex quo efficitur versari in iis, quae media dicamus. Vide, ne etiam menses! nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, interficit. Nam illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae senserit ille, tibi non vera videantur. Sed ego in hoc resisto; Non enim, si malum est dolor, carere eo malo satis est ad bene vivendum.
Nam ista commendatio puerorum, memoria et caritas amicitiae, summorum officiorum in extremo spiritu conservatio indicat innatam esse homini probitatem gratuitam, non invitatam voluptatibus nec praemiorum mercedibus evocatam.
Ut pulsi recurrant? Atqui, inquit, si Stoicis concedis ut virtus sola, si adsit vitam efficiat beatam, concedis etiam Peripateticis. Leonidas autem, rex Lacedaemoniorum, se in Thermopylis trecentosque eos, quos eduxerat Sparta, cum esset proposita aut fuga turpis aut gloriosa mors, opposuit hostibus. Age nunc isti doceant, vel tu potius quis enim ista melius?
Quid enim necesse est, tamquam meretricem in matronarum coetum, sic voluptatem in virtutum concilium adducere?
Qui ita affectus, beatum esse numquam probabis; Tum mihi Piso: Quid ergo? Tum Torquatus: Prorsus, inquit, assentior; Ergo ita: non posse honeste vivi, nisi honeste vivatur? Suo genere perveniant ad extremum; An tu me de L. Ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fama gloriosum. Quae cum essent dicta, discessimus.
Nam nec vir bonus ac iustus haberi debet qui, ne malum habeat, abstinet se ab iniuria. Haec qui audierit, ut ridere non curet, discedet tamen nihilo firmior ad dolorem ferendum, quam venerat.
Quare conare, quaeso. Itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum instituendarum voluntates fieri propter voluptatem; Ergo hoc quidem apparet, nos ad agendum esse natos. Paupertas si malum est, mendicus beatus esse nemo potest, quamvis sit sapiens. Miserum hominem! Si dolor summum malum est, dici aliter non potest. Virtutis, magnitudinis animi, patientiae, fortitudinis fomentis dolor mitigari solet.
Bona autem corporis huic sunt, quod posterius posui, similiora. Cur, nisi quod turpis oratio est? Qua tu etiam inprudens utebare non numquam. Quod vestri quidem vel optime disputant, nihil opus esse eum, qui philosophus futurus sit, scire litteras. Facillimum id quidem est, inquam. Conferam avum tuum Drusum cum C. Et ille ridens: Age, age, inquit,-satis enim scite me nostri sermonis principium esse voluisti-exponamus adolescenti,. Ipse negat, ut ante dixi, luxuriosorum vitam reprehendendam, nisi plane fatui sint, id est nisi aut cupiant aut metuant. Traditur, inquit, ab Epicuro ratio neglegendi doloris. Ne amores quidem sanctos a sapiente alienos esse arbitrantur. Putabam equidem satis, inquit, me dixisse.
Quorum omnium quae sint notitiae, quae quidem significentur rerum vocabulis, quaeque cuiusque vis et natura sit mox videbimus. Ergo id est convenienter naturae vivere, a natura discedere. Et hanc quidem primam exigam a te operam, ut audias me quae a te dicta sunt refellentem. An tu me de L. Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse videamur? Totum autem id externum est, et quod externum, id in casu est. Omnium enim rerum principia parva sunt, sed suis progressionibus usa augentur nec sine causa; Tum Piso: Atqui, Cicero, inquit, ista studia, si ad imitandos summos viros spectant, ingeniosorum sunt; Quid dubitas igitur mutare principia naturae? Sed virtutem ipsam inchoavit, nihil amplius.
Sapiens autem semper beatus est et est aliquando in dolore; Ea possunt paria non esse. Quid enim ab antiquis ex eo genere, quod ad disserendum valet, praetermissum est? Si ista mala sunt, in quae potest incidere sapiens, sapientem esse non esse ad beate vivendum satis. Sed venio ad inconstantiae crimen, ne saepius dicas me aberrare; Summum ením bonum exposuit vacuitatem doloris; Haec bene dicuntur, nec ego repugno, sed inter sese ipsa pugnant. Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. At ille non pertimuit saneque fidenter: Istis quidem ipsis verbis, inquit; Scientiam pollicentur, quam non erat mirum sapientiae cupido patria esse cariorem. Qui si omnes veri erunt, ut Epicuri ratio docet, tum denique poterit aliquid cognosci et percipi.
Sic enim censent, oportunitatis esse beate vivere. Atque hoc dabitis, ut opinor, si modo sit aliquid esse beatum, id oportere totum poni in potestate sapientis. Vide, quantum, inquam, fallare, Torquate. Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de ea re quaeri. Nec enim figura corporis nec ratio excellens ingenii humani significat ad unam hanc rem natum hominem, ut frueretur voluptatibus. Quod non faceret, si in voluptate summum bonum poneret. Nec vero pietas adversus deos nec quanta iis gratia debeatur sine explicatione naturae intellegi potest. An eum locum libenter invisit, ubi Demosthenes et Aeschines inter se decertare soliti sunt? Qui enim voluptatem ipsam contemnunt, iis licet dicere se acupenserem maenae non anteponere. Nonne igitur tibi videntur, inquit, mala? Ad eos igitur converte te, quaeso. Color egregius, integra valitudo, summa gratia, vita denique conferta voluptatum omnium varietate. Falli igitur possumus. Sin aliud quid voles, postea.
Gloriosa ostentatio in constituendo summo bono. Quis istud possit, inquit, negare? At hoc in eo M. Scio enim esse quosdam, qui quavis lingua philosophari possint;
Habes, inquam, Cato, formam eorum, de quibus loquor, philosophorum. Quae in controversiam veniunt, de iis, si placet, disseramus. Ne vitationem quidem doloris ipsam per se quisquam in rebus expetendis putavit, nisi etiam evitare posset. At quicum ioca seria, ut dicitur, quicum arcana, quicum occulta omnia? Conferam avum tuum Drusum cum C. Eiuro, inquit adridens, iniquum, hac quidem de re;
Ergo hoc quidem apparet, nos ad agendum esse natos. Dicam, inquam, et quidem discendi causa magis, quam quo te aut Epicurum reprehensum velim. Atqui eorum nihil est eius generis, ut sit in fine atque extrerno bonorum. Introduci enim virtus nullo modo potest, nisi omnia, quae leget quaeque reiciet, unam referentur ad summam. Nec vero audiendus Hieronymus, cui summum bonum est idem, quod vos interdum vel potius nimium saepe dicitis, nihil dolere. Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus. Hoc positum in Phaedro a Platone probavit Epicurus sensitque in omni disputatione id fieri oportere. Nec vero ut voluptatem expetat, natura movet infantem, sed tantum ut se ipse diligat, ut integrum se salvumque velit. Sed est forma eius disciplinae, sicut fere ceterarum, triplex: una pars est naturae, disserendi altera, vivendi tertia. Certe, nisi voluptatem tanti aestimaretis. Sed nunc, quod agimus;
Paupertas si malum est, mendicus beatus esse nemo potest, quamvis sit sapiens. Cum salvum esse flentes sui respondissent, rogavit essentne fusi hostes. Et hunc idem dico, inquieta sed ad virtutes et ad vitia nihil interesse. Quod idem cum vestri faciant, non satis magnam tribuunt inventoribus gratiam. Quo tandem modo? Si qua in iis corrigere voluit, deteriora fecit. Nam qui valitudinem aestimatione aliqua dignam iudicamus neque eam tamen in bonis ponimus, idem censemus nullam esse tantam aestimationem, ut ea virtuti anteponatur. Aliam vero vim voluptatis esse, aliam nihil dolendi, nisi valde pertinax fueris, concedas necesse est.
Sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Platone intellegi potest, lusos videmus a Socrate. Sed id ne cogitari quidem potest quale sit, ut non repugnet ipsum sibi. Sic enim censent, oportunitatis esse beate vivere. Hoc loco tenere se Triarius non potuit. Sed ita falsa sunt ea, quae consequuntur, ut illa, e quibus haec nata sunt, vera esse non possint. Cum id quoque, ut cupiebat, audivisset, evelli iussit eam, qua erat transfixus, hastam. Quae duo sunt, unum facit. Erit enim mecum, si tecum erit.
At cum tuis cum disseras, multa sunt audienda etiam de obscenis voluptatibus, de quibus ab Epicuro saepissime dicitur. Ne amores quidem sanctos a sapiente alienos esse arbitrantur. In omni enim arte vel studio vel quavis scientia vel in ipsa virtute optimum quidque rarissimum est. Sed id ne cogitari quidem potest quale sit, ut non repugnet ipsum sibi. Si enim ad populum me vocas, eum. Nunc dicam de voluptate, nihil scilicet novi, ea tamen, quae te ipsum probaturum esse confidam. Omnium enim rerum principia parva sunt, sed suis progressionibus usa augentur nec sine causa; Nam prius a se poterit quisque discedere quam appetitum earum rerum, quae sibi conducant, amittere. Quid est, quod ab ea absolvi et perfici debeat? Si alia sentit, inquam, alia loquitur, numquam intellegam quid sentiat;
Nec tamen ullo modo summum pecudis bonum et hominis idem mihi videri potest. Tum ille: Ain tandem? Maximas vero virtutes iacere omnis necesse est voluptate dominante. Si sapiens, ne tum quidem miser, cum ab Oroete, praetore Darei, in crucem actus est. Ad quorum et cognitionem et usum iam corroborati natura ipsa praeeunte deducimur. Indicant pueri, in quibus ut in speculis natura cernitur. Estne, quaeso, inquam, sitienti in bibendo voluptas? Qui si ea, quae dicit, ita sentiret, ut verba significant, quid inter eum et vel Pyrrhonem vel Aristonem interesset? Non pugnem cum homine, cur tantum habeat in natura boni;
Quocumque enim modo summum bonum sic exponitur, ut id vacet honestate, nec officia nec virtutes in ea ratione nec amicitiae constare possunt.
Illud dico, ea, quae dicat, praeclare inter se cohaerere. Sed in ceteris artibus cum dicitur artificiose, posterum quodam modo et consequens putandum est, quod illi §pigennhmatikÒn appellant; Quarum cum una sit, qua mores conformari putantur, differo eam partem, quae quasi stirps ets huius quaestionis. Sed existimo te, sicut nostrum Triarium, minus ab eo delectari, quod ista Platonis, Aristoteli, Theophrasti orationis ornamenta neglexerit. Praeterea sublata cognitione et scientia tollitur omnis ratio et vitae degendae et rerum gerendarum. Haec dicuntur inconstantissime. Magni enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam. Et adhuc quidem ita nobis progresso ratio est, ut ea duceretur omnis a prima commendatione naturae.
Sin kakan malitiam dixisses, ad aliud nos unum certum vitium consuetudo Latina traduceret. Tu quidem reddes; Quod cum dixissent, ille contra. Eamne rationem igitur sequere, qua tecum ipse et cum tuis utare, profiteri et in medium proferre non audeas? Studet enim meus is audire Cicero quaenam sit istius veteris, quam commemoras, Academiae de finibus bonorum Peripateticorumque sententia. Portenta haec esse dicit, neque ea ratione ullo modo posse vivi; Quibus autem in rebus tanta obscuratio non fit, fieri tamen potest, ut id ipsum, quod interest, non sit magnum. Illud mihi a te nimium festinanter dictum videtur, sapientis omnis esse semper beatos; Nec enim ignoras his istud honestum non summum modo, sed etiam, ut tu vis, solum bonum videri.
At coluit ipse amicitias. Cuius quidem, quoniam Stoicus fuit, sententia condemnata mihi videtur esse inanitas ista verborum. Facile est hoc cernere in primis puerorum aetatulis. Ab hoc autem quaedam non melius quam veteres, quaedam omnino relicta. Est autem etiam actio quaedam corporis, quae motus et status naturae congruentis tenet; Cum autem progrediens confirmatur animus, agnoscit ille quidem naturae vim, sed ita, ut progredi possit longius, per se sit tantum inchoata. Superiores tres erant, quae esse possent, quarum est una sola defensa, eaque vehementer. Restatis igitur vos; Sed nimis multa. Quocirca intellegi necesse est in ipsis rebus, quae discuntur et cognoscuntur, invitamenta inesse, quibus ad discendum cognoscendumque moveamur.
Quod autem ea, quae ad naturam accommodata et per se assumenda esse dicunt, non adiungunt ad finem bonorum, desciscunt a natura et quodam modo sunt non dissimiles Aristonis.
Quae similitudo in genere etiam humano apparet. Laboro autem non sine causa; Sed ad rem redeamus; Sin dicit obscurari quaedam nec apparere, quia valde parva sint, nos quoque concedimus; Vide, quantum, inquam, fallare, Torquate. Quae etsi mihi nullo modo probantur, tamen Democritum laudatum a ceteris ab hoc, qui eum unum secutus esset, nollem vituperatum. In quibus doctissimi illi veteres inesse quiddam caeleste et divinum putaverunt. Dempta enim aeternitate nihilo beatior Iuppiter quam Epicurus; At enim, qua in vita est aliquid mali, ea beata esse non potest. Praetereo multos, in bis doctum hominem et suavem, Hieronymum, quem iam cur Peripateticum appellem nescio. Ut etiam contendant et elaborent, si efficere possint, ut aut non appareat corporis vitium aut quam minimum appareat? Aufidio, praetorio, erudito homine, oculis capto, saepe audiebam, cum se lucis magis quam utilitatis desiderio moveri diceret. A quibus propter discendi cupiditatem videmus ultimas terras esse peragratas.
Bonum patria: miserum exilium. Sed vos squalidius, illorum vides quam niteat oratio. Sint ista Graecorum; Quis enim potest ea, quae probabilia videantur ei, non probare? Luxuriam non reprehendit, modo sit vacua infinita cupiditate et timore. Quid censes in Latino fore? Non semper, inquam; In motu et in statu corporis nihil inest, quod animadvertendum esse ipsa natura iudicet? Quare ad ea primum, si videtur; Hanc quoque iucunditatem, si vis, transfer in animum;
Legimus tamen Diogenem, Antipatrum, Mnesarchum, Panaetium, multos alios in primisque familiarem nostrum Posidonium. Vidit Homerus probari fabulam non posse, si cantiunculis tantus irretitus vir teneretur; Tum mihi Piso: Quid ergo? Sed in rebus apertissimis nimium longi sumus. Sit hoc ultimum bonorum, quod nunc a me defenditur; Sin dicit obscurari quaedam nec apparere, quia valde parva sint, nos quoque concedimus; Quid, si reviviscant Platonis illi et deinceps qui eorum auditores fuerunt, et tecum ita loquantur? Confecta res esset. Si longus, levis.
Eam stabilem appellas. Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Consumis squilla atque acupensere cum decimano. Quodsi ipsam honestatem undique pertectam atque absolutam. Sin dicit obscurari quaedam nec apparere, quia valde parva sint, nos quoque concedimus; Ut proverbia non nulla veriora sint quam vestra dogmata. Est autem officium, quod ita factum est, ut eius facti probabilis ratio reddi possit. Verum esto: verbum ipsum voluptatis non habet dignitatem, nec nos fortasse intellegimus. Quare conare, quaeso. Quid censes eos esse facturos, qui omnino virtutem a bonorum fine segregaverunt, Epicurum, Hieronymum, illos etiam, si qui Carneadeum finem tueri volunt? Si stante, hoc natura videlicet vult, salvam esse se, quod concedimus; Hoc unum Aristo tenuit: praeter vitia atque virtutes negavit rem esse ullam aut fugiendam aut expetendam. Et hanc quidem primam exigam a te operam, ut audias me quae a te dicta sunt refellentem.
Ea denique omni vita, quae in una virtute consisteret, illam vitam, quae etiam ceteris rebus, quae essent secundum naturam, abundaret, magis expetendam non esse, sed magis sumendam.
Effluit igitur voluptas corporis et prima quaeque avolat saepiusque relinquit causam paenitendi quam recordandi.
Dat enim intervalla et relaxat. Scis enim me quodam tempore Metapontum venisse tecum neque ad hospitem ante devertisse, quam Pythagorae ipsum illum locum, ubi vitam ediderat, sedemque viderim. Primum in nostrane potestate est, quid meminerimus? Sed fac ista esse non inportuna; Egone quaeris, inquit, quid sentiam? Bonum liberi: misera orbitas. Quid interest, nisi quod ego res notas notis verbis appello, illi nomina nova quaerunt, quibus idem dicant? Si quicquam extra virtutem habeatur in bonis.
Nam haec ipsa mihi erunt in promptu, quae modo audivi, nec ante aggrediar, quam te ab istis, quos dicis, instructum videro. Quid est igitur, inquit, quod requiras? Praeterea sublata cognitione et scientia tollitur omnis ratio et vitae degendae et rerum gerendarum. Graece donan, Latine voluptatem vocant. Quae contraria sunt his, malane? Non potes, nisi retexueris illa. Virtutis, magnitudinis animi, patientiae, fortitudinis fomentis dolor mitigari solet.
Venit ad extremum; Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur. Placet igitur tibi, Cato, cum res sumpseris non concessas, ex illis efficere, quod velis? Illud urgueam, non intellegere eum quid sibi dicendum sit, cum dolorem summum malum esse dixerit. Nam prius a se poterit quisque discedere quam appetitum earum rerum, quae sibi conducant, amittere. Transfer idem ad modestiam vel temperantiam, quae est moderatio cupiditatum rationi oboediens. Nec vero alia sunt quaerenda contra Carneadeam illam sententiam. Quid, quod homines infima fortuna, nulla spe rerum gerendarum, opifices denique delectantur historia? Atqui iste locus est, Piso, tibi etiam atque etiam confirmandus, inquam;
Praetereo multos, in bis doctum hominem et suavem, Hieronymum, quem iam cur Peripateticum appellem nescio. Sed hoc summum bonum, quod tertia significatione intellegitur, eaque vita, quae ex summo bono degitur, quia coniuncta ei virtus est. Illa tamen simplicia, vestra versuta. Atque his de rebus et splendida est eorum et illustris oratio. Nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti. Fortasse id optimum, sed ubi illud: Plus semper voluptatis? Si quicquam extra virtutem habeatur in bonis. Claudii libidini, qui tum erat summo ne imperio, dederetur. Quae cum praeponunt, ut sit aliqua rerum selectio, naturam videntur sequi; Omnes, qui non sint sapientes, aeque miseros esse, sapientes omnes summe beatos, recte facta omnia aequalia, omnia peccata paria; Ita enim se Athenis collocavit, ut sit paene unus ex Atticis, ut id etiam cognomen videatur habiturus.
At vero Callipho et post eum Diodorus, cum is alter voluptatem adamavisset, alter vacuitatem doloris, neuter honestate carere potuit, quae est a nostris laudata maxime. Cyrenaici quidem non recusant;
Itaque multi, cum in potestate essent hostium aut tyrannorum, multi in custodia, multi in exillo dolorem suum doctrinae studiis levaverunt. Quae duo sunt, unum facit.
Simul atque natum animal est, gaudet voluptate et eam appetit ut bonum, aspernatur dolorem ut malum. Sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus. In voluptate corporis-addam, si vis, animi, dum ea ipsa, ut vultis, sit e corpore-situm est vivere beate. Et summatim quidem haec erant de corpore animoque dicenda, quibus quasi informatum est quid hominis natura postulet. Verba tu fingas et ea dicas, quae non sentias? Ab his oratores, ab his imperatores ac rerum publicarum principes extiterunt. Sed nimis multa.
Atque ab his initiis profecti omnium virtutum et originem et progressionem persecuti sunt. Quid de Pythagora? Animum autem reliquis rebus ita perfecit, ut corpus; Sed ut iis bonis erigimur, quae expectamus, sic laetamur iis, quae recordamur. Respondent extrema primis, media utrisque, omnia omnibus. Quid iudicant sensus? Non risu potius quam oratione eiciendum? Illa tamen simplicia, vestra versuta.
Respondeat totidem verbis. An haec ab eo non dicuntur? Itaque et manendi in vita et migrandi ratio omnis iis rebus, quas supra dixi, metienda. Itaque contra est, ac dicitis; Quis istud possit, inquit, negare? Itaque nostrum est-quod nostrum dico, artis est-ad ea principia, quae accepimus. Praeteritis, inquit, gaudeo.
Idem etiam dolorem saepe perpetiuntur, ne, si id non faciant, incidant in maiorem. Quare attendo te studiose et, quaecumque rebus iis, de quibus hic sermo est, nomina inponis, memoriae mando;
De maximma autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et eius maxima partis administrari. Atque etiam ad iustitiam colendam, ad tuendas amicitias et reliquas caritates quid natura valeat haec una cognitio potest tradere.
Atque haec coniunctio confusioque virtutum tamen a philosophis ratione quadam distinguitur. Aliter enim explicari, quod quaeritur, non potest. Sin aliud quid voles, postea. Cum enim fertur quasi torrens oratio, quamvis multa cuiusque modi rapiat, nihil tamen teneas, nihil apprehendas, nusquam orationem rapidam coerceas. Respondebo me non quaerere, inquam, hoc tempore quid virtus efficere possit, sed quid constanter dicatur, quid ipsum a se dissentiat. Somnum denique nobis, nisi requietem corporibus et is medicinam quandam laboris afferret, contra naturam putaremus datum; Haec para/doca illi, nos admirabilia dicamus.
Istam voluptatem, inquit, Epicurus ignorat? Teneamus enim illud necesse est, cum consequens aliquod falsum sit, illud, cuius id consequens sit, non posse esse verum. Non metuet autem, sive celare poterit, sive opibus magnis quicquid fecerit optinere, certeque malet existimari bonus vir, ut non sit, quam esse, ut non putetur. Facile pateremur, qui etiam nunc agendi aliquid discendique causa prope contra naturam vígillas suscipere soleamus. Et quidem, inquit, vehementer errat; Prave, nequiter, turpiter cenabat; Si stante, hoc natura videlicet vult, salvam esse se, quod concedimus; Temporibus autem quibusdam et aut officiis debitis aut rerum necessitatibus saepe eveniet, ut et voluptates repudiandae sint et molestiae non recusandae. Inde igitur, inquit, ordiendum est. Nam si beatus umquam fuisset, beatam vitam usque ad illum a Cyro extructum rogum pertulisset. Sine ea igitur iucunde negat posse se vivere? Nos cum te, M. Nam quicquid quaeritur, id habet aut generis ipsius sine personis temporibusque aut his adiunctis facti aut iuris aut nominis controversiam. Qualem igitur hominem natura inchoavit?
Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni utilitate sine ullis praemiis fructibusve per se ipsum possit iure laudari. Uterque enim summo bono fruitur, id est voluptate. Non quaero, quid dicat, sed quid convenienter possit rationi et sententiae suae dicere. Praeclare, inquit, facis, cum et eorum memoriam tenes, quorum uterque tibi testamento liberos suos commendavit, et puerum diligis. Si enim, ut mihi quidem videtur, non explet bona naturae voluptas, iure praetermissa est; Idemne, quod iucunde? Nihil enim iam habes, quod ad corpus referas; Recte, inquit, intellegis.
Quae qui non vident, nihil umquam magnum ac cognitione dignum amaverunt. Age sane, inquam. Primum in nostrane potestate est, quid meminerimus? Quis suae urbis conservatorem Codrum, quis Erechthei filias non maxime laudat? Quia, si mala sunt, is, qui erit in iis, beatus non erit. Quid, quod homines infima fortuna, nulla spe rerum gerendarum, opifices denique delectantur historia? Ergo in utroque exercebantur, eaque disciplina effecit tantam illorum utroque in genere dicendi copiam. Cur haec eadem Democritus?
Dic in quovis conventu te omnia facere, ne doleas. Aut pertinacissimus fueris, si in eo perstiteris ad corpus ea, quae dixi, referri, aut deserueris totam Epicuri voluptatem, si negaveris.
Atque ab his initiis profecti omnium virtutum et originem et progressionem persecuti sunt. Incommoda autem et commoda-ita enim estmata et dustmata appello-communia esse voluerunt, paria noluerunt. Frater et T. Portenta haec esse dicit, neque ea ratione ullo modo posse vivi; Cave putes quicquam esse verius. Sed ille, ut dixi, vitiose. Si qua in iis corrigere voluit, deteriora fecit. Est, ut dicis, inquam. Hoc loco tenere se Triarius non potuit. Et si turpitudinem fugimus in statu et motu corporis, quid est cur pulchritudinem non sequamur? Quid ad utilitatem tantae pecuniae? Ut id aliis narrare gestiant?
Sed ne, dum huic obsequor, vobis molestus sim. Quo igitur, inquit, modo? Reliqui sibi constiterunt, ut extrema cum initiis convenirent, ut Aristippo voluptas, Hieronymo doloris vacuitas, Carneadi frui principiis naturalibus esset extremum. His similes sunt omnes, qui virtuti student levantur vitiis, levantur erroribus, nisi forte censes Ti. Si sapiens, ne tum quidem miser, cum ab Oroete, praetore Darei, in crucem actus est. Quo modo autem philosophus loquitur? Ab hoc autem quaedam non melius quam veteres, quaedam omnino relicta. Quod autem magnum dolorem brevem, longinquum levem esse dicitis, id non intellego quale sit. Bestiarum vero nullum iudicium puto. Ac tamen, ne cui loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam. Nihilne te delectat umquam -video, quicum loquar-, te igitur, Torquate, ipsum per se nihil delectat? Nam haec ipsa mihi erunt in promptu, quae modo audivi, nec ante aggrediar, quam te ab istis, quos dicis, instructum videro. In omni enim arte vel studio vel quavis scientia vel in ipsa virtute optimum quidque rarissimum est.
Expressa vero in iis aetatibus, quae iam confirmatae sunt. Quis, quaeso, illum negat et bonum virum et comem et humanum fuisse? Quid turpius quam sapientis vitam ex insipientium sermone pendere? Nam ante Aristippus, et ille melius. Qui est in parvis malis. Tamen a proposito, inquam, aberramus. Unum nescio, quo modo possit, si luxuriosus sit, finitas cupiditates habere. Quis est tam dissimile homini. Si enim ita est, vide ne facinus facias, cum mori suadeas. Et quae per vim oblatum stuprum volontaria morte lueret inventa est et qui interficeret filiam, ne stupraretur. Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus.
Necesseque est, si quis sibi ipsi inimicus est, eum quae bona sunt mala putare, bona contra quae mala, et quae appetenda fugere, quae fugienda appetere, quae sine dubio vitae est eversio. Isto modo, ne si avia quidem eius nata non esset.
Ita, quod certissimum est, pro vera certaque iustitia simulationem nobis iustitiae traditis praecipitisque quodam modo ut nostram stabilem conscientiam contemnamus, aliorum errantem opinionem aucupemur.
Itaque idem natura victus, cui obsisti non potest, dicit alio loco id, quod a te etiam paulo ante dictum est, non posse iucunde vivi nisi etiam honeste. Nec vero alia sunt quaerenda contra Carneadeam illam sententiam.
Quanti quidque sit aliter docti et indocti, sed cum constiterit inter doctos quanti res quaeque sit-si homines essent, usitate loquerentur -, dum res maneant, verba fingant arbitratu suo.
Animum autem reliquis rebus ita perfecit, ut corpus; Quae hic rei publicae vulnera inponebat, eadem ille sanabat. Quae contraria sunt his, malane? Si enim ad populum me vocas, eum. Est enim tanti philosophi tamque nobilis audacter sua decreta defendere. Cuius similitudine perspecta in formarum specie ac dignitate transitum est ad honestatem dictorum atque factorum. Cuius etiam illi hortuli propinqui non memoriam solum mihi afferunt, sed ipsum videntur in conspectu meo ponere. Praeclare hoc quidem. Vides igitur, si amicitiam sua caritate metiare, nihil esse praestantius, sin emolumento, summas familiaritates praediorum fructuosorum mercede superari. Si vero id etiam explanare velles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas?
Quare obscurentur etiam haec, quae secundum naturam esse dicimus, in vita beata; Nihil acciderat ei, quod nollet, nisi quod anulum, quo delectabatur, in mari abiecerat. Efficiens dici potest. Portenta haec esse dicit, neque ea ratione ullo modo posse vivi; Ut optime, secundum naturam affectum esse possit. His singulis copiose responderi solet, sed quae perspicua sunt longa esse non debent. Praeclare hoc quidem. Non quaero, quid dicat, sed quid convenienter possit rationi et sententiae suae dicere. Summae mihi videtur inscitiae. Urgent tamen et nihil remittunt. Atqui perspicuum est hominem e corpore animoque constare, cum primae sint animi partes, secundae corporis. Quae ista amicitia est? Videsne ut, quibus summa est in voluptate, perspicuum sit quid iis faciendum sit aut non faciendum? Idem adhuc;
Mihi, inquam, qui te id ipsum rogavi? Et certamen honestum et disputatio splendida! omnis est enim de virtutis dignitate contentio. Si verbum sequimur, primum longius verbum praepositum quam bonum. Ut alios omittam, hunc appello, quem ille unum secutus est. Quis autem honesta in familia institutus et educatus ingenue non ipsa turpitudine, etiamsi eum laesura non sit, offenditur? Nec vero pietas adversus deos nec quanta iis gratia debeatur sine explicatione naturae intellegi potest. Traditur, inquit, ab Epicuro ratio neglegendi doloris. A quibus propter discendi cupiditatem videmus ultimas terras esse peragratas. Hic nihil fuit, quod quaereremus. Itaque nostrum est-quod nostrum dico, artis est-ad ea principia, quae accepimus. Cur post Tarentum ad Archytam? Atque omnia quidem scire, cuiuscumque modi sint, cupere curiosorum, duci vero maiorum rerum contemplatione ad cupiditatem scientiae summorum virorum est putandum. Si ista mala sunt, in quae potest incidere sapiens, sapientem esse non esse ad beate vivendum satis.
Vos autem cum perspicuis dubia debeatis illustrare, dubiis perspicua conamini tollere. Nos vero, inquit ille; Quae enim dici Latine posse non arbitrabar, ea dicta sunt a te verbis aptis nec minus plane quam dicuntur a Graecis. Quid, cum volumus nomina eorum, qui quid gesserint, nota nobis esse, parentes, patriam, multa praeterea minime necessaria? Illa enim, quae prosunt aut quae nocent, aut bona sunt aut mala, quae sint paria necesse est. Quae hic rei publicae vulnera inponebat, eadem ille sanabat. Cum sciret confestim esse moriendum eamque mortem ardentiore studio peteret, quam Epicurus voluptatem petendam putat. An vero displicuit ea, quae tributa est animi virtutibus tanta praestantia? Animi enim quoque dolores percipiet omnibus partibus maiores quam corporis. Id enim ille summum bonum eu)qumi/an et saepe a)qambi/an appellat, id est animum terrore liberum.
Beatus autem esse in maximarum rerum timore nemo potest. Sunt etiam turpitudines plurimae, quae, nisi honestas natura plurimum valeat, cur non cadant in sapientem non est facile defendere. Huic ego, si negaret quicquam interesse ad beate vivendum quali uteretur victu, concederem, laudarem etiam; Legimus tamen Diogenem, Antipatrum, Mnesarchum, Panaetium, multos alios in primisque familiarem nostrum Posidonium. Scripsit enim et multis saepe verbis et breviter arteque in eo libro, quem modo nominavi, mortem nihil ad nos pertinere. Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. At vero illa, quae Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper tibi in ore sunt in iudiciis, in senatu. Curium putes loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea sit bonum neget se posse ne suspicari quidem. Nam de summo mox, ut dixi, videbimus et ad id explicandum disputationem omnem conferemus. Quae adhuc, Cato, a te dicta sunt, eadem, inquam, dicere posses, si sequerere Pyrrhonem aut Aristonem. Sine ea igitur iucunde negat posse se vivere? Illi enim inter se dissentiunt.
Ex quo intellegitur nec intemperantiam propter se esse fugiendam temperantiamque expetendam, non quia voluptates fugiat, sed quia maiores consequatur. Ex quo, id quod omnes expetunt, beate vivendi ratio inveniri et comparari potest. Qua tu etiam inprudens utebare non numquam. Sed ille, ut dixi, vitiose. Qui enim voluptatem ipsam contemnunt, iis licet dicere se acupenserem maenae non anteponere. Ita multo sanguine profuso in laetitia et in victoria est mortuus.
Sed plane dicit quod intellegit. Omnia peccata paria dicitis. Sed fac ista esse non inportuna; Vestri haec verecundius, illi fortasse constantius.
Quid ait Aristoteles reliquique Platonis alumni? Nam bonum ex quo appellatum sit, nescio, praepositum ex eo credo, quod praeponatur aliis. Tum ego: Non mehercule, inquam, soleo temere contra Stoicos, non quo illis admodum assentiar, sed pudore impedior; Sit enim idem caecus, debilis. Magno hic ingenio, sed res se tamen sic habet, ut nimis imperiosi philosophi sit vetare meminisse. Illa autem, morbum, egestatem, dolorem, non appello m a l a, sed, si libet, r e i e c t a n e a. Omnia contraria, quos etiam insanos esse vultis. An est aliquid, quod te sua sponte delectet?
Idque testamento cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos pertinere? Beatus autem esse in maximarum rerum timore nemo potest. Sunt autem, qui dicant foedus esse quoddam sapientium, ut ne minus amicos quam se ipsos diligant. Et saepe officium est sapientis desciscere a vita, cum sit beatissimus, si id oportune facere possit, quod est convenienter naturae. Quibus natura iure responderit non esse verum aliunde finem beate vivendi, a se principia rei gerendae peti; Sed erat aequius Triarium aliquid de dissensione nostra iudicare. Quodsi vultum tibi, si incessum fingeres, quo gravior viderere, non esses tui similis; Nemo enim est, qui aliter dixerit quin omnium naturarum simile esset id, ad quod omnia referrentur, quod est ultimum rerum appetendarum. Quis enim confidit semper sibi illud stabile et firmum permansurum, quod fragile et caducum sit?
Quae cum ita sint, effectum est nihil esse malum, quod turpe non sit. Morbo gravissimo affectus, exul, orbus, egens, torqueatur eculeo: quem hunc appellas, Zeno? Ergo infelix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est? Non igitur bene. Idque testamento cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos pertinere? Nec vero alia sunt quaerenda contra Carneadeam illam sententiam. Quid turpius quam sapientis vitam ex insipientium sermone pendere? Quis enim potest istis, quae te, ut ais, delectant, brevibus et acutis auditis de sententia decedere? Quare, quoniam de primis naturae commodis satis dietum est nunc de maioribus consequentibusque videamus. Quantum Aristoxeni ingenium consumptum videmus in musicis? Huic ego, si negaret quicquam interesse ad beate vivendum quali uteretur victu, concederem, laudarem etiam;
Utilitatis causa amicitia est quaesita. Aberat omnis dolor, qui si adesset, nec molliter ferret et tamen medicis plus quam philosophis uteretur. Nam quicquid quaeritur, id habet aut generis ipsius sine personis temporibusque aut his adiunctis facti aut iuris aut nominis controversiam. Quis enim potest istis, quae te, ut ais, delectant, brevibus et acutis auditis de sententia decedere? Et si turpitudinem fugimus in statu et motu corporis, quid est cur pulchritudinem non sequamur? Ut aliquid scire se gaudeant? Si quicquam extra virtutem habeatur in bonis. Sed haec omittamus; Atque haec coniunctio confusioque virtutum tamen a philosophis ratione quadam distinguitur. Obscura, inquit, quaedam esse confiteor, nec tamen ab illis ita dicuntur de industria, sed inest in rebus ipsis obscuritas. Proclivi currit oratio. Negat esse eam, inquit, propter se expetendam. Perge porro;
Negarine ullo modo possit numquam quemquam stabili et firmo et magno animo, quem fortem virum dicimus, effici posse, nisi constitutum sit non esse malum dolorem?
Est autem a te semper dictum nec gaudere quemquam nisi propter corpus nec dolere. Bestiarum vero nullum iudicium puto.
Quae enim cupiditates a natura proficiscuntur, facile explentur sine ulla iniuria, quae autem inanes sunt, iis parendum non est. Nec vero intermittunt aut admirationem earum rerum, quae sunt ab antiquis repertae, aut investigationem novarum. Fortasse id optimum, sed ubi illud: Plus semper voluptatis? Quid ait Aristoteles reliquique Platonis alumni? Sed fortuna fortis; Ecce aliud simile dissimile. Non enim ipsa genuit hominem, sed accepit a natura inchoatum. Octavio fuit, cum illam severitatem in eo filio adhibuit, quem in adoptionem D. Nam de summo mox, ut dixi, videbimus et ad id explicandum disputationem omnem conferemus.
Illa enim, quae sunt a nobis bona corporis numerata, complent ea quidem beatissimam vitam, sed ita, ut sine illis possit beata vita existere. His similes sunt omnes, qui virtuti student levantur vitiis, levantur erroribus, nisi forte censes Ti.
Ita ne hoc quidem modo paria peccata sunt. Nam cui proposito sit conservatio sui, necesse est huic partes quoque sui caras suo genere laudabiles. Facit enim ille duo seiuncta ultima bonorum, quae ut essent vera, coniungi debuerunt; Quare conare, quaeso. Naturales divitias dixit parabiles esse, quod parvo esset natura contenta. Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris? Et quidem Arcesilas tuus, etsi fuit in disserendo pertinacior, tamen noster fuit; Hoc loco tenere se Triarius non potuit. Quonam modo? Quis enim potest ea, quae probabilia videantur ei, non probare? Infinitio ipsa, quam apeirian vocant, tota ab illo est, tum innumerabiles mundi, qui et oriantur et intereant cotidie. Sed ego in hoc resisto; Quem Tiberina descensio festo illo die tanto gaudio affecit, quanto L. Prave, nequiter, turpiter cenabat;
An eiusdem modi? Quos qui tollunt et nihil posse percipi dicunt, ii remotis sensibus ne id ipsum quidem expedire possunt, quod disserunt. Et nemo nimium beatus est; Quid Zeno? De maximma autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et eius maxima partis administrari. Quid enim de amicitia statueris utilitatis causa expetenda vides. Terram, mihi crede, ea lanx et maria deprimet. Nunc haec primum fortasse audientis servire debemus. Age, inquies, ista parva sunt. Nec enim ignoras his istud honestum non summum modo, sed etiam, ut tu vis, solum bonum videri. An vero displicuit ea, quae tributa est animi virtutibus tanta praestantia? Itaque his sapiens semper vacabit.
Collige omnia, quae soletis: Praesidium amicorum. Quam nemo umquam voluptatem appellavit, appellat; At quicum ioca seria, ut dicitur, quicum arcana, quicum occulta omnia? Semper enim ita adsumit aliquid, ut ea, quae prima dederit, non deserat. Sed tamen intellego quid velit. Themistocles quidem, cum ei Simonides an quis alius artem memoriae polliceretur, Oblivionis, inquit, mallem. Et nunc quidem quod eam tuetur, ut de vite potissimum loquar, est id extrinsecus; Si quae forte-possumus. Quis non odit sordidos, vanos, leves, futtiles? Diodorus, eius auditor, adiungit ad honestatem vacuitatem doloris. Miserum hominem! Si dolor summum malum est, dici aliter non potest. Quae quidem vel cum periculo est quaerenda vobis; Eam tum adesse, cum dolor omnis absit; Quicquid porro animo cernimus, id omne oritur a sensibus;
Non est igitur summum malum dolor. Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus. Curium putes loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea sit bonum neget se posse ne suspicari quidem. Quis animo aequo videt eum, quem inpure ac flagitiose putet vivere? Si est nihil nisi corpus, summa erunt illa: valitudo, vacuitas doloris, pulchritudo, cetera. Quarum cum una sit, qua mores conformari putantur, differo eam partem, quae quasi stirps ets huius quaestionis. Quibus ego vehementer assentior. Aliud igitur esse censet gaudere, aliud non dolere. Quare attendo te studiose et, quaecumque rebus iis, de quibus hic sermo est, nomina inponis, memoriae mando;
Sit enim idem caecus, debilis. Num igitur utiliorem tibi hunc Triarium putas esse posse, quam si tua sint Puteolis granaria? An eum discere ea mavis, quae cum plane perdidiceriti nihil sciat? Ut ad minora veniam, mathematici, poëtae, musici, medici denique ex hac tamquam omnium artificum officina profecti sunt. Quae cum ita sint, effectum est nihil esse malum, quod turpe non sit. Inquit, an parum disserui non verbis Stoicos a Peripateticis, sed universa re et tota sententia dissidere? Mihi autem nihil tam perspicuum videtur, quam has sententias eorum philosophorum re inter se magis quam verbis dissidere; Ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fama gloriosum. Iis igitur est difficilius satis facere, qui se Latina scripta dicunt contemnere. Quid in isto egregio tuo officio et tanta fide-sic enim existimo-ad corpus refers? Et adhuc quidem ita nobis progresso ratio est, ut ea duceretur omnis a prima commendatione naturae. Egone quaeris, inquit, quid sentiam?
Id et fieri posse et saepe esse factum et ad voluptates percipiendas maxime pertinere. Non est ista, inquam, Piso, magna dissensio. Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sint voluptates, eas obscurari saepe et obrui. Me ipsum esse dicerem, inquam, nisi mihi viderer habere bene cognitam voluptatem et satis firme conceptam animo atque comprehensam. Progredientibus autem aetatibus sensim tardeve potius quasi nosmet ipsos cognoscimus.
Quid enim ab antiquis ex eo genere, quod ad disserendum valet, praetermissum est? Non semper, inquam; Nihil enim hoc differt. Si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam invenisset inusitatam, inauditum quoque ei rei nomen inponere, cur non liceat Catoni? In omni enim animante est summum aliquid atque optimum, ut in equis, in canibus, quibus tamen et dolore vacare opus est et valere; Nec vero ut voluptatem expetat, natura movet infantem, sed tantum ut se ipse diligat, ut integrum se salvumque velit. Multa sunt dicta ab antiquis de contemnendis ac despiciendis rebus humanis; Cupit enim dícere nihil posse ad beatam vitam deesse sapienti. Cum ageremus, inquit, vitae beatum et eundem supremum diem, scribebamus haec. Non est ista, inquam, Piso, magna dissensio. Haec non erant eius, qui innumerabilis mundos infinitasque regiones, quarum nulla esset ora, nulla extremitas, mente peragravisset. Honesta oratio, Socratica, Platonis etiam.
Minime vero istorum quidem, inquit. Iam enim adesse poterit. Quod autem principium officii quaerunt, melius quam Pyrrho; At enim, qua in vita est aliquid mali, ea beata esse non potest. Quae cum dixisset, finem ille. Deinde qui fit, ut ego nesciam, sciant omnes, quicumque Epicurei esse voluerunt? Bonum liberi: misera orbitas. Certe, nisi voluptatem tanti aestimaretis. Sed haec quidem liberius ab eo dicuntur et saepius. Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifice tamquam ex oraculo editur: Virtus ad beate vivendum se ipsa contenta est, et Quare? Huius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam.
Beatus autem esse in maximarum rerum timore nemo potest. Quid me istud rogas? Deprehensus omnem poenam contemnet. Nihilo beatiorem esse Metellum quam Regulum. Duo enim genera quae erant, fecit tria. Nam bonum ex quo appellatum sit, nescio, praepositum ex eo credo, quod praeponatur aliis.
Hoc est non dividere, sed frangere. Praeclare hoc quidem. Quibus autem in rebus tanta obscuratio non fit, fieri tamen potest, ut id ipsum, quod interest, non sit magnum. Eadem fortitudinis ratio reperietur. Nec vero pietas adversus deos nec quanta iis gratia debeatur sine explicatione naturae intellegi potest. Primum divisit ineleganter; Solum praeterea formosum, solum liberum, solum civem, stultost; Nec enim figura corporis nec ratio excellens ingenii humani significat ad unam hanc rem natum hominem, ut frueretur voluptatibus. Si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam invenisset inusitatam, inauditum quoque ei rei nomen inponere, cur non liceat Catoni? Vulgo enim dicitur: Iucundi acti labores, nec male Euripidesconcludam, si potero, Latine; Praeclare enim Plato: Beatum, cui etiam in senectute contigerit, ut sapientiam verasque opiniones assequi possit. Et non ex maxima parte de tota iudicabis?
Ergo et avarus erit, sed finite, et adulter, verum habebit modum, et luxuriosus eodem modo. Eaedem res maneant alio modo. Omnia contraria, quos etiam insanos esse vultis. Est igitur officium eius generis, quod nec in bonis ponatur nec in contrariis. Vitae autem degendae ratio maxime quidem illis placuit quieta. Quid, quod homines infima fortuna, nulla spe rerum gerendarum, opifices denique delectantur historia? Sin autem est in ea, quod quidam volunt, nihil impedit hanc nostram comprehensionem summi boni. Quid Zeno? Quicquid enim a sapientia proficiscitur, id continuo debet expletum esse omnibus suis partibus; Nec enim, cum tua causa cui commodes, beneficium illud habendum est, sed faeneratio, nec gratia deberi videtur ei, qui sua causa commodaverit. Sed tu istuc dixti bene Latine, parum plane. Ita cum ea volunt retinere, quae superiori sententiae conveniunt, in Aristonem incidunt; Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. Velut ego nunc moveor.
Videmus in quodam volucrium genere non nulla indicia pietatis, cognitionem, memoriam, in multis etiam desideria videmus. Fortasse id optimum, sed ubi illud: Plus semper voluptatis? Similiter sensus, cum accessit ad naturam, tuetur illam quidem, sed etiam se tuetur; Est tamen ea secundum naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur quam superiora omnia. Nam diligi et carum esse iucundum est propterea, quia tutiorem vitam et voluptatem pleniorem efficit. Igitur ne dolorem quidem. At quanta conantur! Mundum hunc omnem oppidum esse nostrum! Incendi igitur eos, qui audiunt, vides.
Quae cum dixissem, Habeo, inquit Torquatus, ad quos ista referam, et, quamquam aliquid ipse poteram, tamen invenire malo paratiores. Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus. Nihil enim possumus iudicare, nisi quod est nostri iudicii-in quo frustra iudices solent, cum sententiam pronuntiant, addere: si quid mei iudicii est; Videmusne ut pueri ne verberibus quidem a contemplandis rebus perquirendisque deterreantur? Semper enim ex eo, quod maximas partes continet latissimeque funditur, tota res appellatur. Quae cum dixisset paulumque institisset, Quid est? Facile est hoc cernere in primis puerorum aetatulis. Sic vester sapiens magno aliquo emolumento commotus cicuta, si opus erit, dimicabit.
Fortemne possumus dicere eundem illum Torquatum? Ecce aliud simile dissimile. Nihil illinc huc pervenit. Cur igitur, cum de re conveniat, non malumus usitate loqui? Et ille ridens: Video, inquit, quid agas; Bonum patria: miserum exilium. Pugnant Stoici cum Peripateticis.
An me, inquis, tam amentem putas, ut apud imperitos isto modo loquar? Quare attendo te studiose et, quaecumque rebus iis, de quibus hic sermo est, nomina inponis, memoriae mando; Si quae forte-possumus. Quocirca intellegi necesse est in ipsis rebus, quae discuntur et cognoscuntur, invitamenta inesse, quibus ad discendum cognoscendumque moveamur. Qua ex cognitione facilior facta est investigatio rerum occultissimarum. Hanc quoque iucunditatem, si vis, transfer in animum; Iam id ipsum absurdum, maximum malum neglegi. At enim, qua in vita est aliquid mali, ea beata esse non potest. Itaque eos id agere, ut a se dolores, morbos, debilitates repellant. Erat enim res aperta. Tu quidem reddes;
Minime vero probatur huic disciplinae, de qua loquor, aut iustitiam aut amicitiam propter utilitates adscisci aut probari. Cur ipse Pythagoras et Aegyptum lustravit et Persarum magos adiit? Hoc sic expositum dissimile est superiori. Quonam, inquit, modo? Sic est igitur locutus: Quantus ornatus in Peripateticorum disciplina sit satis est a me, ut brevissime potuit, paulo ante dictum. Cum autem venissemus in Academiae non sine causa nobilitata spatia, solitudo erat ea, quam volueramus. Videmus igitur ut conquiescere ne infantes quidem possint. Aliam vero vim voluptatis esse, aliam nihil dolendi, nisi valde pertinax fueris, concedas necesse est.
Nam e quibus locis quasi thesauris argumenta depromerentur, vestri ne suspicati quidem sunt, superiores autem artificio et via tradiderunt. Videsne quam sit magna dissensio? Aut, Pylades cum sis, dices te esse Orestem, ut moriare pro amico? Consequens enim est et post oritur, ut dixi. Hic quoque suus est de summoque bono dissentiens dici vere Peripateticus non potest. Quarum ambarum rerum cum medicinam pollicetur, luxuriae licentiam pollicetur. Tollitur beneficium, tollitur gratia, quae sunt vincla concordiae. Tum Triarius: Posthac quidem, inquit, audacius. Nonne igitur tibi videntur, inquit, mala? Idem adhuc; Nunc omni virtuti vitium contrario nomine opponitur.
At quicum ioca seria, ut dicitur, quicum arcana, quicum occulta omnia? Certe non potest. Itaque ut quisque optime natus institutusque est, esse omnino nolit in vita, si gerendis negotiis orbatus possit paratissimis vesci voluptatibus. Haec para/doca illi, nos admirabilia dicamus. Hoc tu nunc in illo probas. Cuius ad naturam apta ratio vera illa et summa lex a philosophis dicitur. Cum id fugiunt, re eadem defendunt, quae Peripatetici, verba. Nam quibus rebus efficiuntur voluptates, eae non sunt in potestate sapientis.
Sextilio Rufo, cum is rem ad amicos ita deferret, se esse heredem Q. Natura sic ab iis investigata est, ut nulla pars caelo, mari, terra, ut poëtice loquar, praetermissa sit; Quod eo liquidius faciet, si perspexerit rerum inter eas verborumne sit controversia. De quibus etsi a Chrysippo maxime est elaboratum, tamen a Zenone minus multo quam ab antiquis; Tu enim ista lenius, hic Stoicorum more nos vexat. Sed est forma eius disciplinae, sicut fere ceterarum, triplex: una pars est naturae, disserendi altera, vivendi tertia. Nam de summo mox, ut dixi, videbimus et ad id explicandum disputationem omnem conferemus. Nec enim absolvi beata vita sapientis neque ad exitum perduci poterit, si prima quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivione obruentur. Quid, si non sensus modo ei sit datus, verum etiam animus hominis? At vero Callipho et post eum Diodorus, cum is alter voluptatem adamavisset, alter vacuitatem doloris, neuter honestate carere potuit, quae est a nostris laudata maxime. Sin aliud quid voles, postea. Non autem hoc: igitur ne illud quidem.
Contemnit enim disserendi elegantiam, confuse loquitur. Disserendi artem nullam habuit. Satis est tibi in te, satis in legibus, satis in mediocribus amicitiis praesidii. Itaque eos id agere, ut a se dolores, morbos, debilitates repellant. Quibus natura iure responderit non esse verum aliunde finem beate vivendi, a se principia rei gerendae peti;
Dici enim nihil potest verius. Quae enim dici Latine posse non arbitrabar, ea dicta sunt a te verbis aptis nec minus plane quam dicuntur a Graecis. Iam id ipsum absurdum, maximum malum neglegi. Ex quo, id quod omnes expetunt, beate vivendi ratio inveniri et comparari potest. Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sint voluptates, eas obscurari saepe et obrui. Praeteritis, inquit, gaudeo. Quod autem meum munus dicis non equidem recuso, sed te adiungo socium. Nam memini etiam quae nolo, oblivisci non possum quae volo. Sed haec quidem liberius ab eo dicuntur et saepius. Hoc tu nunc in illo probas.
Adsint etiam formosi pueri, qui ministrent, respondeat his vestis, argentum, Corinthium, locus ipse, aedificium-hos ergo asotos bene quidem vivere aut beate numquam dixerim. Nam quibus rebus efficiuntur voluptates, eae non sunt in potestate sapientis. Erit enim mecum, si tecum erit. Sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus. Qua exposita scire cupio quae causa sit, cur Zeno ab hac antiqua constitutione desciverit, quidnam horum ab eo non sit probatum; Num igitur utiliorem tibi hunc Triarium putas esse posse, quam si tua sint Puteolis granaria? Vide, ne etiam menses! nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, interficit. Illa tamen simplicia, vestra versuta. Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris? Curium putes loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea sit bonum neget se posse ne suspicari quidem.
A villa enim, credo, et: Si ibi te esse scissem, ad te ipse venissem. Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Consumis squilla atque acupensere cum decimano. Reicietur etiam Carneades, nec ulla de summo bono ratio aut voluptatis non dolendive particeps aut honestatis expers probabitur. Quid, quod res alia tota est? At vero Callipho et post eum Diodorus, cum is alter voluptatem adamavisset, alter vacuitatem doloris, neuter honestate carere potuit, quae est a nostris laudata maxime. Teneamus enim illud necesse est, cum consequens aliquod falsum sit, illud, cuius id consequens sit, non posse esse verum. Verba tu fingas et ea dicas, quae non sentias? Sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus. Sed ego in hoc resisto; Nec enim, dum metuit, iustus est, et certe, si metuere destiterit, non erit; Sed quid sentiat, non videtis. Hoc loco discipulos quaerere videtur, ut, qui asoti esse velint, philosophi ante fiant.
Atque his tribus generibus honestorum notatis quartum sequitur et in eadem pulchritudine et aptum ex illis tribus, in quo inest ordo et moderatio. Videsne ut, quibus summa est in voluptate, perspicuum sit quid iis faciendum sit aut non faciendum? Eorum enim omnium multa praetermittentium, dum eligant aliquid, quod sequantur, quasi curta sententia; Quicquid porro animo cernimus, id omne oritur a sensibus; Si vero id etiam explanare velles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas? Sin eam, quam Hieronymus, ne fecisset idem, ut voluptatem illam Aristippi in prima commendatione poneret. Ergo illi intellegunt quid Epicurus dicat, ego non intellego? Numquam audivi in Epicuri schola Lycurgum, Solonem, Miltiadem, Themistoclem, Epaminondam nominari, qui in ore sunt ceterorum omnium philosophorum.
Si longus, levis dictata sunt. Et quidem iure fortasse, sed tamen non gravissimum est testimonium multitudinis. Quae similitudo in genere etiam humano apparet. Saepe ab Aristotele, a Theophrasto mirabiliter est laudata per se ipsa rerum scientia; Nam ista vestra: Si gravis, brevis; Sed venio ad inconstantiae crimen, ne saepius dicas me aberrare; Quae autem natura suae primae institutionis oblita est? Ut aliquid scire se gaudeant? Illis videtur, qui illud non dubitant bonum dicere -; Si mala non sunt, iacet omnis ratio Peripateticorum.
Ne tum quidem te respicies et cogitabis sibi quemque natum esse et suis voluptatibus? Sed tamen intellego quid velit. Cur, nisi quod turpis oratio est? Nihil minus, contraque illa hereditate dives ob eamque rem laetus. Tu autem, si tibi illa probabantur, cur non propriis verbis ea tenebas? At ille non pertimuit saneque fidenter: Istis quidem ipsis verbis, inquit; Quod autem principium officii quaerunt, melius quam Pyrrho; Praeteritis, inquit, gaudeo. Te ipsum, dignissimum maioribus tuis, voluptasne induxit, ut adolescentulus eriperes P. Occultum facinus esse potuerit, gaudebit; Nec enim ille respirat, ante quam emersit, et catuli aeque caeci, prius quam dispexerunt, ac si ita futuri semper essent. Polemoni et iam ante Aristoteli ea prima visa sunt, quae paulo ante dixi.
Atque hoc loco similitudines eas, quibus illi uti solent, dissimillimas proferebas. Minime vero, inquit ille, consentit. Theophrasti igitur, inquit, tibi liber ille placet de beata vita? Si alia sentit, inquam, alia loquitur, numquam intellegam quid sentiat; Quae cum ita sint, effectum est nihil esse malum, quod turpe non sit. Immo istud quidem, inquam, quo loco quidque, nisi iniquum postulo, arbitratu meo. Audio equidem philosophi vocem, Epicure, sed quid tibi dicendum sit oblitus es. Praeteritis, inquit, gaudeo.
Nam e quibus locis quasi thesauris argumenta depromerentur, vestri ne suspicati quidem sunt, superiores autem artificio et via tradiderunt. Vobis autem, quibus nihil est aliud propositum nisi rectum atque honestum, unde officii, unde agendi principlum nascatur non reperietis.
Collige omnia, quae soletis: Praesidium amicorum. Sic enim maiores nostri labores non fugiendos tristissimo tamen verbo aerumnas etiam in deo nominaverunt. Nam, ut sint illa vendibiliora, haec uberiora certe sunt. Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia dominorum domus;
Aut, Pylades cum sis, dices te esse Orestem, ut moriare pro amico? Recte, inquit, intellegis. At, si voluptas esset bonum, desideraret. An me, inquis, tam amentem putas, ut apud imperitos isto modo loquar? Occultum facinus esse potuerit, gaudebit; Perfecto enim et concluso neque virtutibus neque amicitiis usquam locum esse, si ad voluptatem omnia referantur, nihil praeterea est magnopere dicendum. Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris? Tum ego: Non mehercule, inquam, soleo temere contra Stoicos, non quo illis admodum assentiar, sed pudore impedior; Cur haec eadem Democritus? Tu enim ista lenius, hic Stoicorum more nos vexat.
Atqui iste locus est, Piso, tibi etiam atque etiam confirmandus, inquam; Si enim, ut mihi quidem videtur, non explet bona naturae voluptas, iure praetermissa est; At quanta conantur! Mundum hunc omnem oppidum esse nostrum! Incendi igitur eos, qui audiunt, vides. Est, ut dicis, inquam. Huic mori optimum esse propter desperationem sapientiae, illi propter spem vivere. Facit enim ille duo seiuncta ultima bonorum, quae ut essent vera, coniungi debuerunt; Illo enim addito iuste fit recte factum, per se autem hoc ipsum reddere in officio ponitur. Illi enim inter se dissentiunt. Iam enim adesse poterit. Atque hoc loco similitudines eas, quibus illi uti solent, dissimillimas proferebas.
Atque ipsa hominis institutio si loqueretur, hoc diceret, primos suos quasi coeptus appetendi fuisse, ut se conservaret in ea natura, in qua ortus esset. Huic mori optimum esse propter desperationem sapientiae, illi propter spem vivere.
Quid, de quo nulla dissensio est?
Verum hoc loco sumo verbis his eandem certe vim voluptatis Epicurum nosse quam ceteros. Sin dicit obscurari quaedam nec apparere, quia valde parva sint, nos quoque concedimus; Longum est enim ad omnia respondere, quae a te dicta sunt. Familiares nostros, credo, Sironem dicis et Philodemum, cum optimos viros, tum homines doctissimos. Et ille ridens: Video, inquit, quid agas; Qui si omnes veri erunt, ut Epicuri ratio docet, tum denique poterit aliquid cognosci et percipi. Ea possunt paria non esse. Tamen a proposito, inquam, aberramus. Idemne, quod iucunde? Mihi enim satis est, ipsis non satis.
Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de ea re quaeri. Gracchum patrem non beatiorem fuisse quam fillum, cum alter stabilire rem publicam studuerit, alter evertere.
Cuius etiam illi hortuli propinqui non memoriam solum mihi afferunt, sed ipsum videntur in conspectu meo ponere. Praeclare enim Plato: Beatum, cui etiam in senectute contigerit, ut sapientiam verasque opiniones assequi possit. Inde igitur, inquit, ordiendum est. Nam quod ita positum est, quod dissolutum sit, id esse sine sensu, id eius modi est, ut non satis plane dicat quid sit dissolutum. Quid ergo hoc loco intellegit honestum? Quamvis enim depravatae non sint, pravae tamen esse possunt. -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. Qui autem de summo bono dissentit de tota philosophiae ratione dissentit. Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem ego a principio ita me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones. Praeclare Laelius, et recte sofñw, illudque vere: O Publi, o gurges, Galloni! es homo miser, inquit.
Quid nunc honeste dicit? Idem iste, inquam, de voluptate quid sentit? Itaque nostrum est-quod nostrum dico, artis est-ad ea principia, quae accepimus. Tollitur beneficium, tollitur gratia, quae sunt vincla concordiae. Cur iustitia laudatur? Nulla profecto est, quin suam vim retineat a primo ad extremum.
Idem etiam dolorem saepe perpetiuntur, ne, si id non faciant, incidant in maiorem. Ac ne plura complectar-sunt enim innumerabilia-, bene laudata virtus voluptatis aditus intercludat necesse est. Et tamen quid attinet luxuriosis ullam exceptionem dari aut fingere aliquos, qui, cum luxuriose viverent, a summo philosopho non reprehenderentur eo nomine dumtaxat, cetera caverent?
Quo studio cum satiari non possint, omnium ceterarum rerum obliti níhil abiectum, nihil humile cogitant; Itaque si aut requietem natura non quaereret aut eam posset alia quadam ratione consequi. Atque his de rebus et splendida est eorum et illustris oratio. In ipsa enim parum magna vis inest, ut quam optime se habere possit, si nulla cultura adhibeatur. Id mihi magnum videtur. Non elogia monimentorum id significant, velut hoc ad portam: Hunc unum plurimae consentiunt gentes populi primarium fuisse virum. Portenta haec esse dicit, neque ea ratione ullo modo posse vivi; Sullae consulatum? Deinceps videndum est, quoniam satis apertum est sibi quemque natura esse carum, quae sit hominis natura. Ratio quidem vestra sic cogit. Similiter sensus, cum accessit ad naturam, tuetur illam quidem, sed etiam se tuetur; Idem iste, inquam, de voluptate quid sentit? Itaque in rebus minime obscuris non multus est apud eos disserendi labor. Nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti.
Praeclarae mortes sunt imperatoriae; Sed residamus, inquit, si placet. Habent enim et bene longam et satis litigiosam disputationem. Huic mori optimum esse propter desperationem sapientiae, illi propter spem vivere. Ut optime, secundum naturam affectum esse possit. Hoc Hieronymus summum bonum esse dixit. Post enim Chrysippum eum non sane est disputatum. Temporibus autem quibusdam et aut officiis debitis aut rerum necessitatibus saepe eveniet, ut et voluptates repudiandae sint et molestiae non recusandae.
Quod cum dixissent, ille contra. Et summatim quidem haec erant de corpore animoque dicenda, quibus quasi informatum est quid hominis natura postulet. Murenam te accusante defenderem. Quid ergo dubitamus, quin, si non dolere voluptas sit summa, non esse in voluptate dolor sit maximus? Quem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede, qui dum in pulvere quaedam describit attentius, ne patriam quidem captam esse senserit? In primo enim ortu inest teneritas ac mollitia quaedam, ut nec res videre optimas nec agere possint. Atque ego: Scis me, inquam, istud idem sentire, Piso, sed a te opportune facta mentio est. Haec bene dicuntur, nec ego repugno, sed inter sese ipsa pugnant. Ut vero conservetur omnis homini erga hominem societas, coniunctio, caritas, et emolumenta et detrimenta, quae felmata et blammata appellant, communia esse voluerunt; Nummus in Croesi divitiis obscuratur, pars est tamen divitiarum. Quare hoc videndum est, possitne nobis hoc ratio philosophorum dare. Si mala non sunt, iacet omnis ratio Peripateticorum. Quem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede, qui dum in pulvere quaedam describit attentius, ne patriam quidem captam esse senserit? Cur deinde Metrodori liberos commendas? Paupertas si malum est, mendicus beatus esse nemo potest, quamvis sit sapiens. Tu autem inter haec tantam multitudinem hominum interiectam non vides nec laetantium nec dolentium?
Ratio quidem vestra sic cogit. Nam illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae senserit ille, tibi non vera videantur. Et quidem, inquit, vehementer errat; Dici enim nihil potest verius. Quid est, quod ab ea absolvi et perfici debeat? Ita ceterorum sententiis semotis relinquitur non mihi cum Torquato, sed virtuti cum voluptate certatio. Praeclare hoc quidem. At, si voluptas esset bonum, desideraret. Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur. Scripta sane et multa et polita, sed nescio quo pacto auctoritatem oratio non habet.
Atque ab isto capite fluere necesse est omnem rationem bonorum et malorum. Intellegi quidem, ut propter aliam quampiam rem, verbi gratia propter voluptatem, nos amemus; Tamen aberramus a proposito, et, ne longius, prorsus, inquam, Piso, si ista mala sunt, placet. Dempta enim aeternitate nihilo beatior Iuppiter quam Epicurus; Eam si varietatem diceres, intellegerem, ut etiam non dicente te intellego; Respondent extrema primis, media utrisque, omnia omnibus. Itaque quantum adiit periculum! ad honestatem enim illum omnem conatum suum referebat, non ad voluptatem. Non quam nostram quidem, inquit Pomponius iocans;
Princeps huius civitatis Phalereus Demetrius cum patria pulsus esset iniuria, ad Ptolomaeum se regem Alexandream contulit. Itaque et manendi in vita et migrandi ratio omnis iis rebus, quas supra dixi, metienda. Quem si tenueris, non modo meum Ciceronem, sed etiam me ipsum abducas licebit. Bonum valitudo: miser morbus. Praeclare Laelius, et recte sofñw, illudque vere: O Publi, o gurges, Galloni! es homo miser, inquit. Falli igitur possumus. Ita redarguitur ipse a sese, convincunturque scripta eius probitate ipsius ac moribus. Nulla profecto est, quin suam vim retineat a primo ad extremum. Non est ista, inquam, Piso, magna dissensio. Quas enim kakaw Graeci appellant, vitia malo quam malitias nominare. Quod non faceret, si in voluptate summum bonum poneret. Nam si beatus umquam fuisset, beatam vitam usque ad illum a Cyro extructum rogum pertulisset. Item de contrariis, a quibus ad genera formasque generum venerunt. Immo videri fortasse.
Illud enim rectum est quod katortwma dicebas contingitque sapienti soli, hoc autem inchoati cuiusdam officii est, non perfecti, quod cadere in non nullos insipientes potest.
Quaesita enim virtus est, non quae relinqueret naturam, sed quae tueretur. Sed haec ab Antiocho, familiari nostro, dicuntur multo melius et fortius, quam a Stasea dicebantur. Sed vobis voluptatum perceptarum recordatio vitam beatam facit, et quidem corpore perceptarum. Etiam beatissimum? Nos autem non solum beatae vitae istam esse oblectationem videmus, sed etiam levamentum miseriarum. Utilitatis causa amicitia est quaesita. At tu eadem ista dic in iudicio aut, si coronam times, dic in senatu. Quod etsi ingeniis magnis praediti quidam dicendi copiam sine ratione consequuntur, ars tamen est dux certior quam natura.
Sed est forma eius disciplinae, sicut fere ceterarum, triplex: una pars est naturae, disserendi altera, vivendi tertia. Numquam audivi in Epicuri schola Lycurgum, Solonem, Miltiadem, Themistoclem, Epaminondam nominari, qui in ore sunt ceterorum omnium philosophorum. Nam nec vir bonus ac iustus haberi debet qui, ne malum habeat, abstinet se ab iniuria. Qui enim voluptatem ipsam contemnunt, iis licet dicere se acupenserem maenae non anteponere. Omnia peccata paria dicitis. At ille pellit, qui permulcet sensum voluptate. Idem iste, inquam, de voluptate quid sentit?
Sin kakan malitiam dixisses, ad aliud nos unum certum vitium consuetudo Latina traduceret. Virtutibus igitur rectissime mihi videris et ad consuetudinem nostrae orationis vitia posuisse contraria. Quid censes in Latino fore? Hoc positum in Phaedro a Platone probavit Epicurus sensitque in omni disputatione id fieri oportere. Sed haec quidem liberius ab eo dicuntur et saepius.
Ab hoc autem quaedam non melius quam veteres, quaedam omnino relicta. Quod autem satis est, eo quicquid accessit, nimium est; Itaque contra est, ac dicitis; Beatus sibi videtur esse moriens. Immo alio genere; Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. Virtutibus igitur rectissime mihi videris et ad consuetudinem nostrae orationis vitia posuisse contraria. Ergo omni animali illud, quod appetiti positum est in eo, quod naturae est accommodatum. An eiusdem modi?
Etiam beatissimum? An tu me de L. Tu quidem reddes; An vero displicuit ea, quae tributa est animi virtutibus tanta praestantia? Temporibus autem quibusdam et aut officiis debitis aut rerum necessitatibus saepe eveniet, ut et voluptates repudiandae sint et molestiae non recusandae. Sed quanta sit alias, nunc tantum possitne esse tanta. Nescio quo modo praetervolavit oratio.
Istam voluptatem, inquit, Epicurus ignorat? Aliter autem vobis placet. Non perfecti autem homines et tamen ingeniis excellentibus praediti excitantur saepe gloria, quae habet speciem honestatis et similitudinem. Quamquam haec quidem praeposita recte et reiecta dicere licebit. Miserum hominem! Si dolor summum malum est, dici aliter non potest. Ab his oratores, ab his imperatores ac rerum publicarum principes extiterunt. Quid, si etiam iucunda memoria est praeteritorum malorum? Si ista mala sunt, in quae potest incidere sapiens, sapientem esse non esse ad beate vivendum satis. Cum ageremus, inquit, vitae beatum et eundem supremum diem, scribebamus haec.
Et si in ipsa gubernatione neglegentia est navis eversa, maius est peccatum in auro quam in palea. Quaero igitur, quo modo hae tantae commendationes a natura profectae subito a sapientia relictae sint. Primum quid tu dicis breve? Et hi quidem ita non sola virtute finem bonorum contineri putant, ut rebus tamen omnibus virtutem anteponant; Sed est forma eius disciplinae, sicut fere ceterarum, triplex: una pars est naturae, disserendi altera, vivendi tertia. Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt. Conferam tecum, quam cuique verso rem subicias; In contemplatione et cognitione posita rerum, quae quia deorum erat vitae simillima, sapiente visa est dignissima. Id enim volumus, id contendimus, ut officii fructus sit ipsum officium.
Fortasse id optimum, sed ubi illud: Plus semper voluptatis? Roges enim Aristonem, bonane ei videantur haec: vacuitas doloris, divitiae, valitudo; Itaque contra est, ac dicitis; Quo plebiscito decreta a senatu est consuli quaestio Cn. Haec para/doca illi, nos admirabilia dicamus. Omnibus enim artibus volumus attributam esse eam, quae communis appellatur prudentia, quam omnes, qui cuique artificio praesunt, debent habere.
Res enim concurrent contrariae. Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praeterquam quod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetenda. Atque his de rebus et splendida est eorum et illustris oratio. Itaque nostrum est-quod nostrum dico, artis est-ad ea principia, quae accepimus. Et quidem, inquit, vehementer errat; Ergo ita: non posse honeste vivi, nisi honeste vivatur?
An est aliquid per se ipsum flagitiosum, etiamsi nulla comitetur infamia? Si est nihil nisi corpus, summa erunt illa: valitudo, vacuitas doloris, pulchritudo, cetera. Ut nemo dubitet, eorum omnia officia quo spectare, quid sequi, quid fugere debeant? Fortitudinis quaedam praecepta sunt ac paene leges, quae effeminari virum vetant in dolore. Prioris generis est docilitas, memoria;
Ita fit ut, quanta differentia est in principiis naturalibus, tanta sit in finibus bonorum malorumque dissimilitudo. Tu enim ista lenius, hic Stoicorum more nos vexat. At ille pellit, qui permulcet sensum voluptate. Non est enim vitium in oratione solum, sed etiam in moribus. Quid est, quod ab ea absolvi et perfici debeat? Eorum enim est haec querela, qui sibi cari sunt seseque diligunt. Nec vero hoc oratione solum, sed multo magis vita et factis et moribus comprobavit. Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem ego a principio ita me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones. Ita credo. Maximeque eos videre possumus res gestas audire et legere velle, qui a spe gerendi absunt confecti senectute. Quod ea non occurrentia fingunt, vincunt Aristonem; Ergo infelix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est? Conferam tecum, quam cuique verso rem subicias;
Quamquam te quidem video minime esse deterritum. Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus. Equidem etiam Epicurum, in physicis quidem, Democriteum puto. Sed utrum hortandus es nobis, Luci, inquit, an etiam tua sponte propensus es? Quae cum ita sint, effectum est nihil esse malum, quod turpe non sit. Eadem fortitudinis ratio reperietur. Addidisti ad extremum etiam indoctum fuisse. Ex eorum enim scriptis et institutis cum omnis doctrina liberalis, omnis historia.
Rem videlicet difficilem et obscuram! individua cum dicitis et intermundia, quae nec sunt ulla nec possunt esse, intellegimus, voluptas, quae passeribus omnibus nota est, a nobis intellegi non potest?
Quae tamen a te agetur non melior, quam illae sunt, quas interdum optines. Nos quidem Virtutes sic natae sumus, ut tibi serviremus, aliud negotii nihil habemus. Hunc vos beatum; Nisi autem rerum natura perspecta erit, nullo modo poterimus sensuum iudicia defendere. Is enim, qui occultus et tectus dicitur, tantum abest ut se indicet, perficiet etiam ut dolere alterius improbe facto videatur. Quid, cum fictas fabulas, e quibus utilitas nulla elici potest, cum voluptate legimus? Mihi quidem Antiochum, quem audis, satis belle videris attendere. Cum id quoque, ut cupiebat, audivisset, evelli iussit eam, qua erat transfixus, hastam. Itaque a sapientia praecipitur se ipsam, si usus sit, sapiens ut relinquat. De quibus cupio scire quid sentias. Eiuro, inquit adridens, iniquum, hac quidem de re;
Naturales divitias dixit parabiles esse, quod parvo esset natura contenta. Idemne, quod iucunde? At multis malis affectus. Nam et complectitur verbis, quod vult, et dicit plane, quod intellegam; Tamen a proposito, inquam, aberramus. Consequatur summas voluptates non modo parvo, sed per me nihilo, si potest;
Quia, si mala sunt, is, qui erit in iis, beatus non erit. Nummus in Croesi divitiis obscuratur, pars est tamen divitiarum. Ostendit pedes et pectus. Quodsi Graeci leguntur a Graecis isdem de rebus alia ratione compositis, quid est, cur nostri a nostris non legantur? Sin autem est in ea, quod quidam volunt, nihil impedit hanc nostram comprehensionem summi boni. Nam ista vestra: Si gravis, brevis; Sunt autem, qui dicant foedus esse quoddam sapientium, ut ne minus amicos quam se ipsos diligant. Quid, si reviviscant Platonis illi et deinceps qui eorum auditores fuerunt, et tecum ita loquantur? Itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum instituendarum voluntates fieri propter voluptatem;
Quare attendo te studiose et, quaecumque rebus iis, de quibus hic sermo est, nomina inponis, memoriae mando; Quare aliud aliquod, Torquate, hominis summum bonum reperiendum est, voluptatem bestiis concedamus, quibus vos de summo bono testibus uti soletis. Qui ita affectus, beatum esse numquam probabis; Serpere anguiculos, nare anaticulas, evolare merulas, cornibus uti videmus boves, nepas aculeis.
Inquit, an parum disserui non verbis Stoicos a Peripateticis, sed universa re et tota sententia dissidere? Semper enim ex eo, quod maximas partes continet latissimeque funditur, tota res appellatur.
Itaque ut quisque optime natus institutusque est, esse omnino nolit in vita, si gerendis negotiis orbatus possit paratissimis vesci voluptatibus. Modo etiam paulum ad dexteram de via declinavi, ut ad Pericli sepulcrum accederem. Quarum cum una sit, qua mores conformari putantur, differo eam partem, quae quasi stirps ets huius quaestionis. Ex quo intellegitur officium medium quiddam esse, quod neque in bonis ponatur neque in contrariis. Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt. Ut id aliis narrare gestiant? Quamquam ego non quaero, quid tibi a me probatum sit, sed huic Ciceroni nostro, quem discipulum cupio a te abducere. Indicant pueri, in quibus ut in speculis natura cernitur.
Rem unam praeclarissimam omnium maximeque laudandam, penitus viderent, quonam gaudio complerentur, cum tantopere eius adumbrata opinione laetentur? Iam quae corporis sunt, ea nec auctoritatem cum animi partibus, comparandam et cognitionem habent faciliorem. Quid de Pythagora? Illud dico, ea, quae dicat, praeclare inter se cohaerere. At hoc in eo M. Nam, ut sint illa vendibiliora, haec uberiora certe sunt.
Quamquam id quidem licebit iis existimare, qui legerint. Sed nimis multa. Hoc enim identidem dicitis, non intellegere nos quam dicatis voluptatem. Verum tamen cum de rebus grandioribus dicas, ipsae res verba rapiunt; Hoc positum in Phaedro a Platone probavit Epicurus sensitque in omni disputatione id fieri oportere. Quin etiam ferae, inquit Pacuvius, quíbus abest, ad praécavendum intéllegendi astútia, iniecto terrore mortis horrescunt. Quod autem ratione actum est, id officium appellamus. A mene tu? Ita fit beatae vitae domina fortuna, quam Epicurus ait exiguam intervenire sapienti.
Sit sane ista voluptas. Ut proverbia non nulla veriora sint quam vestra dogmata. Praeclare enim Plato: Beatum, cui etiam in senectute contigerit, ut sapientiam verasque opiniones assequi possit. Haec et tu ita posuisti, et verba vestra sunt. Ergo, si semel tristior effectus est, hilara vita amissa est? Summus dolor plures dies manere non potest? Praeterea et appetendi et refugiendi et omnino rerum gerendarum initia proficiscuntur aut a voluptate aut a dolore. Sed hoc summum bonum, quod tertia significatione intellegitur, eaque vita, quae ex summo bono degitur, quia coniuncta ei virtus est. Quid enim necesse est, tamquam meretricem in matronarum coetum, sic voluptatem in virtutum concilium adducere? Ne seges quidem igitur spicis uberibus et crebris, si avenam uspiam videris, nec mercatura quaestuosa, si in maximis lucris paulum aliquid damni contraxerit. Is es profecto tu. Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus.
Cur igitur easdem res, inquam, Peripateticis dicentibus verbum nullum est, quod non intellegatur? Theophrasti igitur, inquit, tibi liber ille placet de beata vita? Tanta vis admonitionis inest in locis; Habent enim et bene longam et satis litigiosam disputationem. Respondent extrema primis, media utrisque, omnia omnibus. Modo enim fuit Carneadis, quem videre videor-est, enim nota imago -, a sedeque ipsa tanta ingenii, magnitudine orbata desiderari illam vocem puto.
Equidem, sed audistine modo de Carneade? Duo enim genera quae erant, fecit tria. Ipse enim Metrodorus, paene alter Epicurus, beatum esse describit his fere verbis: cum corpus bene constitutum sit et sit exploratum ita futurum. Te ipsum, dignissimum maioribus tuis, voluptasne induxit, ut adolescentulus eriperes P. Itaque et manendi in vita et migrandi ratio omnis iis rebus, quas supra dixi, metienda. Perturbationes autem nulla naturae vi commoventur, omniaque ea sunt opiniones ac iudicia levitatis. Nemo est igitur, quin hanc affectionem animi probet atque laudet, qua non modo utilitas nulla quaeritur, sed contra utilitatem etiam conservatur fides. Sed quid attinet de rebus tam apertis plura requirere? Quae contraria sunt his, malane? Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Sed eum qui audiebant, quoad poterant, defendebant sententiam suam.
Quae cum praeponunt, ut sit aliqua rerum selectio, naturam videntur sequi; Sed ego in hoc resisto; Non enim in selectione virtus ponenda erat, ut id ipsum, quod erat bonorum ultimum, aliud aliquid adquireret. An est aliquid, quod te sua sponte delectet? Res enim se praeclare habebat, et quidem in utraque parte. Critolaus imitari voluit antiquos, et quidem est gravitate proximus, et redundat oratio, ac tamen is quidem in patriis institutis manet. Itaque nostrum est-quod nostrum dico, artis est-ad ea principia, quae accepimus. Vadem te ad mortem tyranno dabis pro amico, ut Pythagoreus ille Siculo fecit tyranno? Ut proverbia non nulla veriora sint quam vestra dogmata. Beatus sibi videtur esse moriens. Cupiditates non Epicuri divisione finiebat, sed sua satietate.
Hoc non est positum in nostra actione. Non minor, inquit, voluptas percipitur ex vilissimis rebus quam ex pretiosissimis. Conferam tecum, quam cuique verso rem subicias; Quamquam te quidem video minime esse deterritum. Sed quid attinet de rebus tam apertis plura requirere? Hinc ceteri particulas arripere conati suam quisque videro voluit afferre sententiam. Est autem etiam actio quaedam corporis, quae motus et status naturae congruentis tenet; An id exploratum cuiquam potest esse, quo modo se hoc habiturum sit corpus, non dico ad annum, sed ad vesperum? Praetereo multos, in bis doctum hominem et suavem, Hieronymum, quem iam cur Peripateticum appellem nescio. Sint modo partes vitae beatae. Nec vero umquam summum bonum assequi quisquam posset, si omnia illa, quae sunt extra, quamquam expetenda, summo bono continerentur. Qualem igitur hominem natura inchoavit?
Ita enim vivunt quidam, ut eorum vita refellatur oratio. Non igitur potestis voluptate omnia dirigentes aut tueri aut retinere virtutem. Istam voluptatem, inquit, Epicurus ignorat? Mihi quidem Antiochum, quem audis, satis belle videris attendere. Aderamus nos quidem adolescentes, sed multi amplissimi viri, quorum nemo censuit plus Fadiae dandum, quam posset ad eam lege Voconia pervenire. Tum Piso: Quoniam igitur aliquid omnes, quid Lucius noster? Nam et a te perfici istam disputationem volo, nec tua mihi oratio longa videri potest. E quo efficitur, non ut nos non intellegamus quae vis sit istius verbi, sed ut ille suo more loquatur, nostrum neglegat. Non igitur de improbo, sed de callido improbo quaerimus, qualis Q. Sed id ne cogitari quidem potest quale sit, ut non repugnet ipsum sibi.
Quae sunt igitur communia vobis cum antiquis, iis sic utamur quasi concessis; Si quicquam extra virtutem habeatur in bonis. Octavio fuit, cum illam severitatem in eo filio adhibuit, quem in adoptionem D. Cave putes quicquam esse verius. Magni enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam. Tu vero, inquam, ducas licet, si sequetur; Tubulo putas dicere? Perfecto enim et concluso neque virtutibus neque amicitiis usquam locum esse, si ad voluptatem omnia referantur, nihil praeterea est magnopere dicendum. Nec vero pietas adversus deos nec quanta iis gratia debeatur sine explicatione naturae intellegi potest. Inquit, respondet: Quia, nisi quod honestum est, nullum est aliud bonum! Non quaero iam verumne sit; Ne tum quidem te respicies et cogitabis sibi quemque natum esse et suis voluptatibus? Praeclare hoc quidem. An obliviscimur, quantopere in audiendo in legendoque moveamur, cum pie, cum amice, cum magno animo aliquid factum cognoscimus? Illorum vero ista ipsa quam exilia de virtutis vi! Quam tantam volunt esse, ut beatum per se efficere possit.
Dicet pro me ipsa virtus nec dubitabit isti vestro beato M. Idque testamento cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos pertinere? Sed in ceteris artibus cum dicitur artificiose, posterum quodam modo et consequens putandum est, quod illi §pigennhmatikÒn appellant; Gerendus est mos, modo recte sentiat. Vives, inquit Aristo, magnifice atque praeclare, quod erit cumque visum ages, numquam angere, numquam cupies, numquam timebis. Utilitatis causa amicitia est quaesita.
Quod quidem mihi si quando dictum est-est autem dictum non parum saepe-, etsi satis clemens sum in disputando, tamen interdum soleo subirasci. Manebit ergo amicitia tam diu, quam diu sequetur utilitas, et, si utilitas amicitiam constituet, tollet eadem. Maximeque eos videre possumus res gestas audire et legere velle, qui a spe gerendi absunt confecti senectute. Et certamen honestum et disputatio splendida! omnis est enim de virtutis dignitate contentio.
In omni enim animante est summum aliquid atque optimum, ut in equis, in canibus, quibus tamen et dolore vacare opus est et valere;
Qui-vere falsone, quaerere mittimus-dicitur oculis se privasse; Et hi quidem ita non sola virtute finem bonorum contineri putant, ut rebus tamen omnibus virtutem anteponant; An est aliquid per se ipsum flagitiosum, etiamsi nulla comitetur infamia? -delector enim, quamquam te non possum, ut ais, corrumpere, delector, inquam, et familia vestra et nomine. Sed quia studebat laudi et dignitati, multum in virtute processerat. Quod etsi ingeniis magnis praediti quidam dicendi copiam sine ratione consequuntur, ars tamen est dux certior quam natura.
Nunc haec primum fortasse audientis servire debemus. Crasso, quem semel ait in vita risisse Lucilius, non contigit, ut ea re minus agelastoj ut ait idem, vocaretur. Quorum sine causa fieri nihil putandum est. An me, inquis, tam amentem putas, ut apud imperitos isto modo loquar? Ergo infelix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est? Quorum altera prosunt, nocent altera. Suam denique cuique naturam esse ad vivendum ducem. Primum cur ista res digna odio est, nisi quod est turpis? Nos commodius agimus. Bona autem corporis huic sunt, quod posterius posui, similiora.
Ita relinquitur sola haec disciplina digna studiosis ingenuarum artium, digna eruditis, digna claris viris, digna principibus, digna regibus. Suo genere perveniant ad extremum; Id autem eius modi est, ut additum ad virtutem auctoritatem videatur habiturum et expleturum cumulate vitam beatam, de quo omnis haec quaestio est. Cum autem progrediens confirmatur animus, agnoscit ille quidem naturae vim, sed ita, ut progredi possit longius, per se sit tantum inchoata.
Quare istam quoque aggredere tractatam praesertim et ab aliis et a te ipso saepe, ut tibi deesse non possit oratio.
Utrum igitur tibi non placet, inquit, virtutisne tantam esse vim, ut ad beate vivendum se ipsa contenta sit? Huius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam. Quis negat? Is cum arderet podagrae doloribus visitassetque hominem Charmides Epicureus perfamiliaris et tristis exiret, Mane, quaeso, inquit, Charmide noster; Non igitur potestis voluptate omnia dirigentes aut tueri aut retinere virtutem. An hoc usque quaque, aliter in vita? Aliis esse maiora, illud dubium, ad id, quod summum bonum dicitis, ecquaenam possit fieri accessio. Quis hoc dicit? Eadem fortitudinis ratio reperietur. Quid adiuvas?
Tantum dico, magis fuisse vestrum agere Epicuri diem natalem, quam illius testamento cavere ut ageretur. Graece donan, Latine voluptatem vocant. Sed emolumenta communia esse dicuntur, recte autem facta et peccata non habentur communia. Si quae forte-possumus. Septem autem illi non suo, sed populorum suffragio omnium nominati sunt. Tum ille: Tu autem cum ipse tantum librorum habeas, quos hic tandem requiris? Aliam vero vim voluptatis esse, aliam nihil dolendi, nisi valde pertinax fueris, concedas necesse est. Nunc omni virtuti vitium contrario nomine opponitur. Iubet igitur nos Pythius Apollo noscere nosmet ipsos. At vero illa, quae Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper tibi in ore sunt in iudiciis, in senatu. Habent enim et bene longam et satis litigiosam disputationem.
Quid, si reviviscant Platonis illi et deinceps qui eorum auditores fuerunt, et tecum ita loquantur? Tantum dico, magis fuisse vestrum agere Epicuri diem natalem, quam illius testamento cavere ut ageretur.
Nam adhuc, meo fortasse vitio, quid ego quaeram non perspicis. Non potes, nisi retexueris illa. Et tamen tantis vectigalibus ad liberalitatem utens etiam sine hac Pyladea amicitia multorum te benivolentia praeclare tuebere et munies. Beatus autem esse in maximarum rerum timore nemo potest. Ergo infelix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est? Cum salvum esse flentes sui respondissent, rogavit essentne fusi hostes.
At enim, qua in vita est aliquid mali, ea beata esse non potest. Non enim, si malum est dolor, carere eo malo satis est ad bene vivendum. Si enim non fuit eorum iudicii, nihilo magis hoc non addito illud est iudicatum-. Utilitatis causa amicitia est quaesita. Si est nihil nisi corpus, summa erunt illa: valitudo, vacuitas doloris, pulchritudo, cetera. Vitiosum est enim in dividendo partem in genere numerare. Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia dominorum domus;
Ne discipulum abducam, times. Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de ea re quaeri. Quae cum dixisset, finem ille. Alterum significari idem, ut si diceretur, officia media omnia aut pleraque servantem vivere. Non quaeritur autem quid naturae tuae consentaneum sit, sed quid disciplinae.
Societatem coniunctionis humanae munifice et aeque tuens iustitia dicitur, cui sunt adiunctae pietas, bonitas, liberalitas, benignitas, comitas, quaeque sunt generis eiusdem.
At eum nihili facit; Intellegi quidem, ut propter aliam quampiam rem, verbi gratia propter voluptatem, nos amemus; Nemo nostrum istius generis asotos iucunde putat vivere. Atque haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam ducit, quam omnes unam appellamus voluptatem. Hic ambiguo ludimur. Quarum cum una sit, qua mores conformari putantur, differo eam partem, quae quasi stirps ets huius quaestionis. Ne in odium veniam, si amicum destitero tueri. Tu enim ista lenius, hic Stoicorum more nos vexat. Iam contemni non poteris. Sin te auctoritas commovebat, nobisne omnibus et Platoni ipsi nescio quem illum anteponebas? Ut placet, inquit, etsi enim illud erat aptius, aequum cuique concedere. Respondent extrema primis, media utrisque, omnia omnibus.
Itaque et manendi in vita et migrandi ratio omnis iis rebus, quas supra dixi, metienda. Nec enim absolvi beata vita sapientis neque ad exitum perduci poterit, si prima quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivione obruentur. Tum, Quintus et Pomponius cum idem se velle dixissent, Piso exorsus est. Te enim iudicem aequum puto, modo quae dicat ille bene noris. Tum Torquatus: Prorsus, inquit, assentior;
Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia dominorum domus; Ergo adhuc, quantum equidem intellego, causa non videtur fuisse mutandi nominis. Paulum, cum regem Persem captum adduceret, eodem flumine invectio? Sed tu, ut dignum est tua erga me et philosophiam voluntate ab adolescentulo suscepta, fac ut Metrodori tueare liberos. Desideraret enim valitudinem, vacuitatem doloris, appeteret etiam conservationem sui earumque rerum custodiam finemque, sibi constitueret secundum naturam vivere. Itaque hoc frequenter dici solet a vobis, non intellegere nos, quam dicat Epicurus voluptatem. Nihil acciderat ei, quod nollet, nisi quod anulum, quo delectabatur, in mari abiecerat. Ne vitationem quidem doloris ipsam per se quisquam in rebus expetendis putavit, nisi etiam evitare posset. Sed quod proximum fuit non vidit. Facile pateremur, qui etiam nunc agendi aliquid discendique causa prope contra naturam vígillas suscipere soleamus.
Hic ambiguo ludimur. Itaque nostrum est-quod nostrum dico, artis est-ad ea principia, quae accepimus. Progredientibus autem aetatibus sensim tardeve potius quasi nosmet ipsos cognoscimus. Negare non possum. At certe gravius. Confecta res esset. Qui-vere falsone, quaerere mittimus-dicitur oculis se privasse; An est aliquid, quod te sua sponte delectet? Nec vero umquam summum bonum assequi quisquam posset, si omnia illa, quae sunt extra, quamquam expetenda, summo bono continerentur. Quid de Pythagora? Cur, nisi quod turpis oratio est? Nunc omni virtuti vitium contrario nomine opponitur. An id exploratum cuiquam potest esse, quo modo se hoc habiturum sit corpus, non dico ad annum, sed ad vesperum?
Itaque mihi non satis videmini considerare quod iter sit naturae quaeque progressio.
Multa sunt dicta ab antiquis de contemnendis ac despiciendis rebus humanis; Quid ait Aristoteles reliquique Platonis alumni? Omnium enim rerum principia parva sunt, sed suis progressionibus usa augentur nec sine causa; Praetereo multos, in bis doctum hominem et suavem, Hieronymum, quem iam cur Peripateticum appellem nescio. Nemo igitur esse beatus potest. Hac videlicet ratione, quod ea, quae externa sunt, iis tuemur officiis, quae oriuntur a suo cuiusque genere virtutis.
Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus. Sed ita falsa sunt ea, quae consequuntur, ut illa, e quibus haec nata sunt, vera esse non possint. Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae, quid historiae cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot versuum memoria voluptatis affert? Atque haec coniunctio confusioque virtutum tamen a philosophis ratione quadam distinguitur. Aliis esse maiora, illud dubium, ad id, quod summum bonum dicitis, ecquaenam possit fieri accessio. Quaesita enim virtus est, non quae relinqueret naturam, sed quae tueretur. Quae duo sunt, unum facit. Cum praesertim illa perdiscere ludus esset.
Vadem te ad mortem tyranno dabis pro amico, ut Pythagoreus ille Siculo fecit tyranno?
Nec vero umquam summum bonum assequi quisquam posset, si omnia illa, quae sunt extra, quamquam expetenda, summo bono continerentur. Earum etiam rerum, quas terra gignit, educatio quaedam et perfectio est non dissimilis animantium. Ille vero, si insipiens-quo certe, quoniam tyrannus -, numquam beatus; Hic si Peripateticus fuisset, permansisset, credo, in sententia, qui dolorem malum dicunt esse, de asperitate autem eius fortiter ferenda praecipiunt eadem, quae Stoici. Nam constitui virtus nullo modo potesti nisi ea, quae sunt prima naturae, ut ad summam pertinentia tenebit. Haec dicuntur fortasse ieiunius; Zenonis est, inquam, hoc Stoici. Egone non intellego, quid sit don Graece, Latine voluptas? Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Consumis squilla atque acupensere cum decimano. Sed memento te, quae nos sentiamus, omnia probare, nisi quod verbis aliter utamur, mihi autem vestrorum nihil probari. Verba tu fingas et ea dicas, quae non sentias? Quae quidem res efficit, ne necesse sit isdem de rebus semper quasi dictata decantare neque a commentariolis suis discedere.
Negat esse eam, inquit, propter se expetendam. Deinde disputat, quod cuiusque generis animantium statui deceat extremum. Unum est sine dolore esse, alterum cum voluptate. Color egregius, integra valitudo, summa gratia, vita denique conferta voluptatum omnium varietate. Quem Tiberina descensio festo illo die tanto gaudio affecit, quanto L. Diodorus, eius auditor, adiungit ad honestatem vacuitatem doloris. Id et fieri posse et saepe esse factum et ad voluptates percipiendas maxime pertinere.
Quam multa vitiosa! summum enim bonum et malum vagiens puer utra voluptate diiudicabit, stante an movente?
Ratio ista, quam defendis, praecepta, quae didicisti, quae probas, funditus evertunt amicitiam, quamvis eam Epicurus, ut facit, in caelum efferat laudibus. Utrum igitur tibi non placet, inquit, virtutisne tantam esse vim, ut ad beate vivendum se ipsa contenta sit?
Quare attendo te studiose et, quaecumque rebus iis, de quibus hic sermo est, nomina inponis, memoriae mando;
Quamquam ego non quaero, quid tibi a me probatum sit, sed huic Ciceroni nostro, quem discipulum cupio a te abducere. Summae mihi videtur inscitiae.
Si longus, levis; Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Ergo adhuc, quantum equidem intellego, causa non videtur fuisse mutandi nominis. Cum salvum esse flentes sui respondissent, rogavit essentne fusi hostes. Portenta haec esse dicit, neque ea ratione ullo modo posse vivi; Non igitur bene. Quodsi ipsam honestatem undique pertectam atque absolutam. Sit hoc ultimum bonorum, quod nunc a me defenditur; Et si turpitudinem fugimus in statu et motu corporis, quid est cur pulchritudinem non sequamur? Quae cum essent dicta, discessimus. Ergo id est convenienter naturae vivere, a natura discedere.
Primum non saepe, deinde quae est ista relaxatio, cum et praeteriti doloris memoria recens est et futuri atque inpendentis torquet timor? At miser, si in flagitiosa et vitiosa vita afflueret voluptatibus.
Et quidem, Cato, hanc totam copiam iam Lucullo nostro notam esse oportebit; In quibus doctissimi illi veteres inesse quiddam caeleste et divinum putaverunt. Quoniam igitur, ut medicina valitudinis, navigationis gubernatio, sic vivendi ars est prudente, necesse est eam quoque ab aliqua re esse constitutam et profectam. Sed est forma eius disciplinae, sicut fere ceterarum, triplex: una pars est naturae, disserendi altera, vivendi tertia. Scio enim esse quosdam, qui quavis lingua philosophari possint; Coniunctio autem cum honestate vel voluptatis vel non dolendi id ipsum honestum, quod amplecti vult, id efficit turpe. Non est igitur voluptas bonum. Sin aliud quid voles, postea. Restant Stoici, qui cum a Peripateticis et Academicis omnia transtulissent, nominibus aliis easdem res secuti sunt. Progredientibus autem aetatibus sensim tardeve potius quasi nosmet ipsos cognoscimus.
Sin autem eos non probabat, quid attinuit cum iis, quibuscum re concinebat, verbis discrepare? In quibus doctissimi illi veteres inesse quiddam caeleste et divinum putaverunt. Eiuro, inquit adridens, iniquum, hac quidem de re; Quid enim mihi potest esse optatius quam cum Catone, omnium virtutum auctore, de virtutibus disputare?
Dolor ergo, id est summum malum, metuetur semper, etiamsi non aderit; Summum ením bonum exposuit vacuitatem doloris; Inde sermone vario sex illa a Dipylo stadia confecimus. Primum Theophrasti, Strato, physicum se voluit; Quibusnam praeteritis? Quis non odit sordidos, vanos, leves, futtiles? Nos autem non solum beatae vitae istam esse oblectationem videmus, sed etiam levamentum miseriarum. Quando enim Socrates, qui parens philosophiae iure dici potest, quicquam tale fecit?
Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Est, ut dicis, inquam. Scripta sane et multa et polita, sed nescio quo pacto auctoritatem oratio non habet. Ab hoc autem quaedam non melius quam veteres, quaedam omnino relicta. Quid de Pythagora? Magno hic ingenio, sed res se tamen sic habet, ut nimis imperiosi philosophi sit vetare meminisse. Primum cur ista res digna odio est, nisi quod est turpis? Servari enim iustitia nisi a forti viro, nisi a sapiente non potest. Eaedem res maneant alio modo. Modo enim fuit Carneadis, quem videre videor-est, enim nota imago -, a sedeque ipsa tanta ingenii, magnitudine orbata desiderari illam vocem puto. Omnes enim iucundum motum, quo sensus hilaretur. Nec vero umquam summum bonum assequi quisquam posset, si omnia illa, quae sunt extra, quamquam expetenda, summo bono continerentur.
Cognitis autem rerum finibus, cum intellegitur, quid sit et bonorum extremum et malorum, inventa vitae via est conformatioque omnium officiorum, cum quaeritur, quo quodque referatur;
Honesta oratio, Socratica, Platonis etiam. Hic ego: Etsi facit hic quidem, inquam, Piso, ut vides, ea, quae praecipis, tamen mihi grata hortatio tua est. An vero displicuit ea, quae tributa est animi virtutibus tanta praestantia? Theophrasti igitur, inquit, tibi liber ille placet de beata vita? Non enim, si malum est dolor, carere eo malo satis est ad bene vivendum. Semovenda est igitur voluptas, non solum ut recta sequamini, sed etiam ut loqui deceat frugaliter.
Quis tibi ergo istud dabit praeter Pyrrhonem, Aristonem eorumve similes, quos tu non probas? Partim cursu et peragratione laetantur, congregatione aliae coetum quodam modo civitatis imitantur; Sed si duo honesta proposita sint, alterum cum valitudine, alterum cum morbo, non esse dubium, ad utrum eorum natura nos ipsa deductura sit. Mihi enim erit isdem istis fortasse iam utendum. Suo enim quisque studio maxime ducitur. Laboro autem non sine causa; Quem si tenueris, non modo meum Ciceronem, sed etiam me ipsum abducas licebit.
Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifice tamquam ex oraculo editur: Virtus ad beate vivendum se ipsa contenta est, et Quare? Nam de summo mox, ut dixi, videbimus et ad id explicandum disputationem omnem conferemus. Peccata autem partim esse tolerabilia, partim nullo modo, propterea quod alia peccata plures, alia pauciores quasi numeros officii praeterirent. Sin kakan malitiam dixisses, ad aliud nos unum certum vitium consuetudo Latina traduceret. Cum praesertim illa perdiscere ludus esset. Non autem hoc: igitur ne illud quidem. Isto modo ne improbos quidem, si essent boni viri. Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae, quid historiae cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot versuum memoria voluptatis affert?
Tum Piso: Quoniam igitur aliquid omnes, quid Lucius noster? Non est ista, inquam, Piso, magna dissensio. At coluit ipse amicitias. Theophrastum tamen adhibeamus ad pleraque, dum modo plus in virtute teneamus, quam ille tenuit, firmitatis et roboris. Ne tum quidem te respicies et cogitabis sibi quemque natum esse et suis voluptatibus? Quare si potest esse beatus is, qui est in asperis reiciendisque rebus, potest is quoque esse.
Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praeterquam quod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetenda. Graece donan, Latine voluptatem vocant. Bonum patria: miserum exilium. Quo modo? Cuius tanta tormenta sunt, ut in iis beata vita, si modo dolor summum malum est, esse non possit. Non enim actionis aut officii ratio impellit ad ea, quae secundum naturam sunt, petenda, sed ab iis et appetitio et actio commovetur. Itaque et manendi in vita et migrandi ratio omnis iis rebus, quas supra dixi, metienda. Id quaeris, inquam, in quo, utrum respondero, verses te huc atque illuc necesse est.
Eadem nunc mea adversum te oratio est. Nam qui sciet ubi quidque positum sit quaque eo veniat, is, etiamsi, quid obrutum erit, poterit eruere semperque esse in disputando suus. Quod cum ita sit, perspicuum est omnis rectas res atque laudabilis eo referri, ut cum voluptate vivatur. Completur enim et ex eo genere vitae, quod virtute fruitur, et ex iis rebus, quae sunt secundum naturam neque sunt in nostra potestate. Si longus, levis dictata sunt.
Ne seges quidem igitur spicis uberibus et crebris, si avenam uspiam videris, nec mercatura quaestuosa, si in maximis lucris paulum aliquid damni contraxerit. Atque etiam ad iustitiam colendam, ad tuendas amicitias et reliquas caritates quid natura valeat haec una cognitio potest tradere.
Haec para/doca illi, nos admirabilia dicamus. Sed ad rem redeamus; Nam aliquando posse recte fieri dicunt nulla expectata nec quaesita voluptate. Haec igitur Epicuri non probo, inquam. A mene tu? Quodsi, ne quo incommodo afficiare, non relinques amicum, tamen, ne sine fructu alligatus sis, ut moriatur optabis.
Tanta vis admonitionis inest in locis; Haec mirabilia videri intellego, sed cum certe superiora firma ac vera sint, his autem ea consentanea et consequentia, ne de horum quidem est veritate dubitandum. Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni utilitate sine ullis praemiis fructibusve per se ipsum possit iure laudari. Alterum autem genus est magnarum verarumque virtutum, quas appellamus voluntarias, ut prudentiam, temperantiam, fortitudinem, iustitiam et reliquas eiusdem generis. Critolaus imitari voluit antiquos, et quidem est gravitate proximus, et redundat oratio, ac tamen is quidem in patriis institutis manet. Quia voluptatem hanc esse sentiunt omnes, quam sensus accipiens movetur et iucunditate quadam perfunditur. Ita prorsus, inquam; Verum hoc idem saepe faciamus. Hi autem ponunt illi quidem prima naturae, sed ea seiungunt a finibus et a summa bonorum; Ea, quae dialectici nunc tradunt et docent, nonne ab illis instituta sunt aut inventa sunt?
At vero Epicurus una in domo, et ea quidem angusta, quam magnos quantaque amoris conspiratione consentientis tenuit amicorum greges! quod fit etiam nunc ab Epicureis. Qui-vere falsone, quaerere mittimus-dicitur oculis se privasse;
Quae rursus dum sibi evelli ex ordine nolunt, horridiores evadunt, asperiores, duriores et oratione et moribus. Cum vero paulum processerunt, lusionibus vel laboriosis delectantur, ut ne verberibus quidem deterreri possint, eaque cupiditas agendi aliquid adolescit una cum aetatibus. Quare, quoniam de primis naturae commodis satis dietum est nunc de maioribus consequentibusque videamus. Unum nescio, quo modo possit, si luxuriosus sit, finitas cupiditates habere. Quamquam tu hanc copiosiorem etiam soles dicere. At miser, si in flagitiosa et vitiosa vita afflueret voluptatibus. Itaque e contrario moderati aequabilesque habitus, affectiones ususque corporis apti esse ad naturam videntur. Quod enim dissolutum sit, id esse sine sensu, quod autem sine sensu sit, id nihil ad nos pertinere omnino. Duo enim genera quae erant, fecit tria. Habent enim et bene longam et satis litigiosam disputationem. Quid, si reviviscant Platonis illi et deinceps qui eorum auditores fuerunt, et tecum ita loquantur? Tum Piso: Atqui, Cicero, inquit, ista studia, si ad imitandos summos viros spectant, ingeniosorum sunt;
At enim, qua in vita est aliquid mali, ea beata esse non potest. Quid iudicant sensus? Ad quorum et cognitionem et usum iam corroborati natura ipsa praeeunte deducimur. Maximus dolor, inquit, brevis est. Si enim ad populum me vocas, eum. Et nunc quidem quod eam tuetur, ut de vite potissimum loquar, est id extrinsecus; Quid enim ab antiquis ex eo genere, quod ad disserendum valet, praetermissum est? Fatebuntur Stoici haec omnia dicta esse praeclare, neque eam causam Zenoni desciscendi fuisse. Legimus tamen Diogenem, Antipatrum, Mnesarchum, Panaetium, multos alios in primisque familiarem nostrum Posidonium. Ille enim occurrentia nescio quae comminiscebatur; Ac ne plura complectar-sunt enim innumerabilia-, bene laudata virtus voluptatis aditus intercludat necesse est. Quoniam, si dis placet, ab Epicuro loqui discimus.
Avaritiamne minuis?
Fieri, inquam, Triari, nullo pacto potest, ut non dicas, quid non probes eius, a quo dissentias. Non potes ergo ista tueri, Torquate, mihi crede, si te ipse et tuas cogitationes et studia perspexeris;
Haec dicuntur inconstantissime. Videamus animi partes, quarum est conspectus illustrior; Non dolere, inquam, istud quam vim habeat postea videro; Nihil opus est exemplis hoc facere longius. Itaque ut quisque optime natus institutusque est, esse omnino nolit in vita, si gerendis negotiis orbatus possit paratissimis vesci voluptatibus. Quare si potest esse beatus is, qui est in asperis reiciendisque rebus, potest is quoque esse. Ergo omni animali illud, quod appetiti positum est in eo, quod naturae est accommodatum.
Cur post Tarentum ad Archytam? Quid enim tanto opus est instrumento in optimis artibus comparandis? Nonne videmus quanta perturbatio rerum omnium consequatur, quanta confusio? Quorum sine causa fieri nihil putandum est. Sic igitur in homine perfectio ista in eo potissimum, quod est optimum, id est in virtute, laudatur. Quae ista amicitia est? Bona autem corporis huic sunt, quod posterius posui, similiora. Fortitudinis quaedam praecepta sunt ac paene leges, quae effeminari virum vetant in dolore. Familiares nostros, credo, Sironem dicis et Philodemum, cum optimos viros, tum homines doctissimos. Primum divisit ineleganter;
Quae quod Aristoni et Pyrrhoni omnino visa sunt pro nihilo, ut inter optime valere et gravissime aegrotare nihil prorsus dicerent interesse, recte iam pridem contra eos desitum est disputari. Quid enim ab antiquis ex eo genere, quod ad disserendum valet, praetermissum est?
In sapientem solum cadit, isque finis bonorum, ut ab ipsis Stoicis scriptum videmus, a Xenocrate atque ab Aristotele constitutus est. Paulum, cum regem Persem captum adduceret, eodem flumine invectio? Restatis igitur vos; Nam, ut paulo ante docui, augendae voluptatis finis est doloris omnis amotio. Scisse enim te quis coarguere possit? Aliam vero vim voluptatis esse, aliam nihil dolendi, nisi valde pertinax fueris, concedas necesse est. Itaque hoc frequenter dici solet a vobis, non intellegere nos, quam dicat Epicurus voluptatem.
Aut unde est hoc contritum vetustate proverbium: quicum in tenebris? Ne in odium veniam, si amicum destitero tueri. Ut enim, inquit, gubernator aeque peccat, si palearum navem evertit et si auri, item aeque peccat, qui parentem et qui servum iniuria verberat. Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de ea re quaeri. Satis est tibi in te, satis in legibus, satis in mediocribus amicitiis praesidii. Familiares nostros, credo, Sironem dicis et Philodemum, cum optimos viros, tum homines doctissimos. Hanc in motu voluptatem -sic enim has suaves et quasi dulces voluptates appellat-interdum ita extenuat, ut M. Quarum cum una sit, qua mores conformari putantur, differo eam partem, quae quasi stirps ets huius quaestionis. Praeclare enim Plato: Beatum, cui etiam in senectute contigerit, ut sapientiam verasque opiniones assequi possit. Tu quidem reddes; Laboro autem non sine causa; Age nunc isti doceant, vel tu potius quis enim ista melius?
Deinde concludebas summum malum esse dolorem, summum bonum voluptatem! Lucius Thorius Balbus fuit, Lanuvinus, quem meminisse tu non potes. Nec enim absolvi beata vita sapientis neque ad exitum perduci poterit, si prima quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivione obruentur.
Quam si explicavisset, non tam haesitaret. Sed residamus, inquit, si placet. Inquit, dasne adolescenti veniam? Si enim sapiens aliquis miser esse possit, ne ego istam gloriosam memorabilemque virtutem non magno aestimandam putem. Quid enim mihi potest esse optatius quam cum Catone, omnium virtutum auctore, de virtutibus disputare? An est aliquid per se ipsum flagitiosum, etiamsi nulla comitetur infamia? Apud imperitos tum illa dicta sunt, aliquid etiam coronae datum; Cur deinde Metrodori liberos commendas? Quae enim cupiditates a natura proficiscuntur, facile explentur sine ulla iniuria, quae autem inanes sunt, iis parendum non est. Aliter autem vobis placet. Non quam nostram quidem, inquit Pomponius iocans; Et nunc quidem quod eam tuetur, ut de vite potissimum loquar, est id extrinsecus;
Color egregius, integra valitudo, summa gratia, vita denique conferta voluptatum omnium varietate. Ille incendat? Quod praeceptum quia maius erat, quam ut ab homine videretur, idcirco assignatum est deo. Virtutibus igitur rectissime mihi videris et ad consuetudinem nostrae orationis vitia posuisse contraria. Hoc mihi cum tuo fratre convenit. Quid enim ab antiquis ex eo genere, quod ad disserendum valet, praetermissum est?
Idem iste, inquam, de voluptate quid sentit? Quid enim tanto opus est instrumento in optimis artibus comparandis?
Ex quo intellegitur idem illud, solum bonum esse, quod honestum sit, idque esse beate vivere: honeste, id est cum virtute, vivere.
Odium autem et invidiam facile vitabis. Tu quidem reddes; Quia dolori non voluptas contraria est, sed doloris privatio. Vitae autem degendae ratio maxime quidem illis placuit quieta. Dicam, inquam, et quidem discendi causa magis, quam quo te aut Epicurum reprehensum velim. Ut necesse sit omnium rerum, quae natura vigeant, similem esse finem, non eundem. Tibi hoc incredibile, quod beatissimum. Quia nec honesto quic quam honestius nec turpi turpius.
At vero illa, quae Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper tibi in ore sunt in iudiciis, in senatu. Sic enim censent, oportunitatis esse beate vivere. Nulla erit controversia. Eodem modo is enim tibi nemo dabit, quod, expetendum sit, id esse laudabile. Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Consumis squilla atque acupensere cum decimano. Si enim ad populum me vocas, eum. A mene tu? Eam stabilem appellas. Ut Phidias potest a primo instituere signum idque perficere, potest ab alio inchoatum accipere et absolvere, huic est sapientia similis; Ratio quidem vestra sic cogit.
Non potes, nisi retexueris illa. Nam ante Aristippus, et ille melius. Ille vero, si insipiens-quo certe, quoniam tyrannus -, numquam beatus; Reicietur etiam Carneades, nec ulla de summo bono ratio aut voluptatis non dolendive particeps aut honestatis expers probabitur. Superiores tres erant, quae esse possent, quarum est una sola defensa, eaque vehementer. An hoc usque quaque, aliter in vita? Ea, quae dialectici nunc tradunt et docent, nonne ab illis instituta sunt aut inventa sunt? Potius ergo illa dicantur: turpe esse, viri non esse debilitari dolore, frangi, succumbere. Ut in geometria, prima si dederis, danda sunt omnia. A mene tu? Semper enim ita adsumit aliquid, ut ea, quae prima dederit, non deserat.
Praeteritis, inquit, gaudeo. Progredientibus autem aetatibus sensim tardeve potius quasi nosmet ipsos cognoscimus. Graecis hoc modicum est: Leonidas, Epaminondas, tres aliqui aut quattuor; Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus. Atque haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam ducit, quam omnes unam appellamus voluptatem. Nemo igitur esse beatus potest. Nec vero umquam summum bonum assequi quisquam posset, si omnia illa, quae sunt extra, quamquam expetenda, summo bono continerentur. Non enim, si omnia non sequebatur, idcirco non erat ortus illinc. Nunc de hominis summo bono quaeritur; Non quaeritur autem quid naturae tuae consentaneum sit, sed quid disciplinae. Quid paulo ante, inquit, dixerim nonne meministi, cum omnis dolor detractus esset, variari, non augeri voluptatem? Itaque rursus eadem ratione, qua sum paulo ante usus, haerebitis.
Ego vero volo in virtute vim esse quam maximam; Sed tamen enitar et, si minus multa mihi occurrent, non fugiam ista popularia. Recte dicis; Si quicquam extra virtutem habeatur in bonis. Quid de Pythagora? Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt. Reguli reiciendam; Num igitur eum postea censes anxio animo aut sollicito fuisse? Sit voluptas non minor in nasturcio illo, quo vesci Persas esse solitos scribit Xenophon, quam in Syracusanis mensis, quae a Platone graviter vituperantur; Quid, de quo nulla dissensio est?
Quare attende, quaeso. Scientiam pollicentur, quam non erat mirum sapientiae cupido patria esse cariorem. Praeclarae mortes sunt imperatoriae; Sed quod proximum fuit non vidit.
Haec qui audierit, ut ridere non curet, discedet tamen nihilo firmior ad dolorem ferendum, quam venerat. Quare hoc videndum est, possitne nobis hoc ratio philosophorum dare. Stoici autem, quod finem bonorum in una virtute ponunt, similes sunt illorum; Ex quo intellegitur idem illud, solum bonum esse, quod honestum sit, idque esse beate vivere: honeste, id est cum virtute, vivere. Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere. Prioris generis est docilitas, memoria; Et quod est munus, quod opus sapientiae? Haec para/doca illi, nos admirabilia dicamus. Familiares nostros, credo, Sironem dicis et Philodemum, cum optimos viros, tum homines doctissimos.
Gloriosa ostentatio in constituendo summo bono. Intellegi quidem, ut propter aliam quampiam rem, verbi gratia propter voluptatem, nos amemus;
Quis enim tam inimicus paene nomini Romano est, qui Ennii Medeam aut Antiopam Pacuvii spernat aut reiciat, quod se isdem Euripidis fabulis delectari dicat, Latinas litteras oderit? Magni enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam.
Immo alio genere; Quodsi ipsam honestatem undique pertectam atque absolutam. Similiter sensus, cum accessit ad naturam, tuetur illam quidem, sed etiam se tuetur; An me, inquam, nisi te audire vellem, censes haec dicturum fuisse? Itaque mihi non satis videmini considerare quod iter sit naturae quaeque progressio. Equidem etiam Epicurum, in physicis quidem, Democriteum puto. Effluit igitur voluptas corporis et prima quaeque avolat saepiusque relinquit causam paenitendi quam recordandi. Utrum igitur tibi non placet, inquit, virtutisne tantam esse vim, ut ad beate vivendum se ipsa contenta sit? Sed vos squalidius, illorum vides quam niteat oratio. Cuius ad naturam apta ratio vera illa et summa lex a philosophis dicitur. Bonum integritas corporis: misera debilitas. Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Ipse Epicurus fortasse redderet, ut Sextus Peducaeus, Sex.
Hic si Peripateticus fuisset, permansisset, credo, in sententia, qui dolorem malum dicunt esse, de asperitate autem eius fortiter ferenda praecipiunt eadem, quae Stoici.
Ad eos igitur converte te, quaeso. Idemque diviserunt naturam hominis in animum et corpus. Nunc vero a primo quidem mirabiliter occulta natura est nec perspici nec cognosci potest. Idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sententia. Perge porro; De malis autem et bonis ab iis animalibus, quae nondum depravata sint, ait optime iudicari. An obliviscimur, quantopere in audiendo in legendoque moveamur, cum pie, cum amice, cum magno animo aliquid factum cognoscimus? Non laboro, inquit, de nomine.
Sed audiamus ipsum: Compensabatur, inquit, tamen cum his omnibus animi laetitia, quam capiebam memoria rationum inventorumque nostrorum.
Quod autem patrocinium aut quae ista causa est voluptatis, quae nec testes ullos e claris viris nec laudatores poterit adhibere? Rapior illuc, revocat autem Antiochus, nec est praeterea, quem audiamus.
Nam illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae senserit ille, tibi non vera videantur. Haec igitur Epicuri non probo, inquam. Sic enim censent, oportunitatis esse beate vivere. Indicant pueri, in quibus ut in speculis natura cernitur. Graccho, eius fere, aequalí? Quid enim me prohiberet Epicureum esse, si probarem, quae ille diceret? Atqui, inquit, si Stoicis concedis ut virtus sola, si adsit vitam efficiat beatam, concedis etiam Peripateticis. Eadem nunc mea adversum te oratio est. Non minor, inquit, voluptas percipitur ex vilissimis rebus quam ex pretiosissimis. Incommoda autem et commoda-ita enim estmata et dustmata appello-communia esse voluerunt, paria noluerunt. Quantum Aristoxeni ingenium consumptum videmus in musicis? Tum ego: Non mehercule, inquam, soleo temere contra Stoicos, non quo illis admodum assentiar, sed pudore impedior;
Eodem modo is enim tibi nemo dabit, quod, expetendum sit, id esse laudabile. Restat locus huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, quam, si voluptas summum sit bonum, affirmatis nullam omnino fore. Sed emolumenta communia esse dicuntur, recte autem facta et peccata non habentur communia. Tum ego: Non mehercule, inquam, soleo temere contra Stoicos, non quo illis admodum assentiar, sed pudore impedior; Illa tamen simplicia, vestra versuta. Ab hoc autem quaedam non melius quam veteres, quaedam omnino relicta. Quantum Aristoxeni ingenium consumptum videmus in musicis?
Quicquid enim praeter id, quod honestum sit, expetendum esse dixeris in bonisque numeraveris, et honestum ipsum quasi virtutis lumen extinxeris et virtutem penitus everteris. Sic vester sapiens magno aliquo emolumento commotus cicuta, si opus erit, dimicabit.
Ratio quidem vestra sic cogit. Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere. Eamne rationem igitur sequere, qua tecum ipse et cum tuis utare, profiteri et in medium proferre non audeas? Sint ista Graecorum; Hoc ille tuus non vult omnibusque ex rebus voluptatem quasi mercedem exigit. Quibusnam praeteritis? Tum ego: Non mehercule, inquam, soleo temere contra Stoicos, non quo illis admodum assentiar, sed pudore impedior; Ut non sine causa ex iis memoriae ducta sit disciplina. Mihi enim satis est, ipsis non satis. Et ego: Piso, inquam, si est quisquam, qui acute in causis videre soleat quae res agatur.
Cum autem progrediens confirmatur animus, agnoscit ille quidem naturae vim, sed ita, ut progredi possit longius, per se sit tantum inchoata. Nam illud vehementer repugnat, eundem beatum esse et multis malis oppressum. Superiores tres erant, quae esse possent, quarum est una sola defensa, eaque vehementer. Quis istud possit, inquit, negare? Qui convenit? Completur enim et ex eo genere vitae, quod virtute fruitur, et ex iis rebus, quae sunt secundum naturam neque sunt in nostra potestate. Quid de Platone aut de Democrito loquar?
Quos quidem dies quem ad modum agatis et in quantam hominum facetorum urbanitatem incurratis, non diconihil opus est litibus-; Si longus, levis dictata sunt.
Hic Speusippus, hic Xenocrates, hic eius auditor Polemo, cuius illa ipsa sessio fuit, quam videmus. Nam Metrodorum non puto ipsum professum, sed, cum appellaretur ab Epicuro, repudiare tantum beneficium noluisse; Ita fit, ut duo genera propter se expetendorum reperiantur, unum, quod est in iis, in quibus completar illud extremum, quae sunt aut animi aut corporis; Cur igitur, inquam, res tam dissimiles eodem nomine appellas? Et nemo nimium beatus est; Sed vobis voluptatum perceptarum recordatio vitam beatam facit, et quidem corpore perceptarum. Illi enim inter se dissentiunt. Stoici restant, ei quidem non unam aliquam aut alteram rem a nobis, sed totam ad se nostram philosophiam transtulerunt; Eadem nunc mea adversum te oratio est. Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia dominorum domus; An tu me de L.
Illud enim rectum est quod katortwma dicebas contingitque sapienti soli, hoc autem inchoati cuiusdam officii est, non perfecti, quod cadere in non nullos insipientes potest.
Si vero id etiam explanare velles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas? Qui bonum omne in virtute ponit, is potest dicere perfici beatam vitam perfectione virtutis;
Sed utrum hortandus es nobis, Luci, inquit, an etiam tua sponte propensus es? Nihil enim hoc differt. Piso, familiaris noster, et alia multa et hoc loco Stoicos irridebat: Quid enim? Minime vero, inquit ille, consentit. Quae tamen a te agetur non melior, quam illae sunt, quas interdum optines. Sed quot homines, tot sententiae; Tollenda est atque extrahenda radicitus. Cum ageremus, inquit, vitae beatum et eundem supremum diem, scribebamus haec. Sed plane dicit quod intellegit.
Ita graviter et severe voluptatem secrevit a bono. Ergo in utroque exercebantur, eaque disciplina effecit tantam illorum utroque in genere dicendi copiam. Suam denique cuique naturam esse ad vivendum ducem. Summus dolor plures dies manere non potest? Sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus. Non enim solum Torquatus dixit quid sentiret, sed etiam cur. Aliud est enim poëtarum more verba fundere, aliud ea, quae dicas, ratione et arte distinguere. Ergo in eadem voluptate eum, qui alteri misceat mulsum ipse non sitiens, et eum, qui illud sitiens bibat? Quod autem in homine praestantissimum atque optimum est, id deseruit. Vidit Homerus probari fabulam non posse, si cantiunculis tantus irretitus vir teneretur;
Perfecto enim et concluso neque virtutibus neque amicitiis usquam locum esse, si ad voluptatem omnia referantur, nihil praeterea est magnopere dicendum. Hoc enim identidem dicitis, non intellegere nos quam dicatis voluptatem.
Cur post Tarentum ad Archytam? Tum Torquatus: Prorsus, inquit, assentior;
Nihil opus est exemplis hoc facere longius. Eorum enim omnium multa praetermittentium, dum eligant aliquid, quod sequantur, quasi curta sententia; Ego quoque, inquit, didicerim libentius si quid attuleris, quam te reprehenderim. Animum autem reliquis rebus ita perfecit, ut corpus; Tum Quintus: Est plane, Piso, ut dicis, inquit. Quia nec honesto quic quam honestius nec turpi turpius. Sed fac ista esse non inportuna; Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere.
Quae autem natura suae primae institutionis oblita est? Quod ea non occurrentia fingunt, vincunt Aristonem; Plane idem, inquit, et maxima quidem, qua fieri nulla maior potest. Tum Piso: Atqui, Cicero, inquit, ista studia, si ad imitandos summos viros spectant, ingeniosorum sunt; Cur tantas regiones barbarorum pedibus obiit, tot maria transmisit? Venit ad extremum; At cum de plurimis eadem dicit, tum certe de maximis. Efficiens dici potest. Hoc Hieronymus summum bonum esse dixit. Itaque ne iustitiam quidem recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed quia iucunditatis vel plurimum afferat. Audeo dicere, inquit. Quae in controversiam veniunt, de iis, si placet, disseramus. Hic, qui utrumque probat, ambobus debuit uti, sicut facit re, neque tamen dividit verbis. Haec dicuntur fortasse ieiunius; Compensabatur, inquit, cum summis doloribus laetitia. Quae duo sunt, unum facit. Restat locus huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, quam, si voluptas summum sit bonum, affirmatis nullam omnino fore.
Nam si dicent ab illis has res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est cur tam multos legant, quam legendi sunt.
Quis enim tam inimicus paene nomini Romano est, qui Ennii Medeam aut Antiopam Pacuvii spernat aut reiciat, quod se isdem Euripidis fabulis delectari dicat, Latinas litteras oderit?
Istam voluptatem perpetuam quis potest praestare sapienti? Atqui iste locus est, Piso, tibi etiam atque etiam confirmandus, inquam; Si stante, hoc natura videlicet vult, salvam esse se, quod concedimus; Nos autem non solum beatae vitae istam esse oblectationem videmus, sed etiam levamentum miseriarum. Vides igitur, si amicitiam sua caritate metiare, nihil esse praestantius, sin emolumento, summas familiaritates praediorum fructuosorum mercede superari. Modo etiam paulum ad dexteram de via declinavi, ut ad Pericli sepulcrum accederem. Scisse enim te quis coarguere possit? Quid enim ab antiquis ex eo genere, quod ad disserendum valet, praetermissum est? Expressa vero in iis aetatibus, quae iam confirmatae sunt.
Negat enim summo bono afferre incrementum diem. Cyrenaici quidem non recusant; Et hanc quidem primam exigam a te operam, ut audias me quae a te dicta sunt refellentem. Ego autem existimo, si honestum esse aliquid ostendero, quod sit ipsum vi sua propter seque expetendum, iacere vestra omnia. Piso igitur hoc modo, vir optimus tuique, ut scis, amantissimus. Etsi ea quidem, quae adhuc dixisti, quamvis ad aetatem recte isto modo dicerentur. Quodcumque in mentem incideret, et quodcumque tamquam occurreret. Cognitis autem rerum finibus, cum intellegitur, quid sit et bonorum extremum et malorum, inventa vitae via est conformatioque omnium officiorum, cum quaeritur, quo quodque referatur; Ista ipsa, quae tu breviter: regem, dictatorem, divitem solum esse sapientem, a te quidem apte ac rotunde;
Nemo enim est, qui aliter dixerit quin omnium naturarum simile esset id, ad quod omnia referrentur, quod est ultimum rerum appetendarum.
Minime vero istorum quidem, inquit. Nec vero umquam summum bonum assequi quisquam posset, si omnia illa, quae sunt extra, quamquam expetenda, summo bono continerentur. Vives, inquit Aristo, magnifice atque praeclare, quod erit cumque visum ages, numquam angere, numquam cupies, numquam timebis. Gracchum patrem non beatiorem fuisse quam fillum, cum alter stabilire rem publicam studuerit, alter evertere. Quae adhuc, Cato, a te dicta sunt, eadem, inquam, dicere posses, si sequerere Pyrrhonem aut Aristonem. Est autem etiam actio quaedam corporis, quae motus et status naturae congruentis tenet; Occultum facinus esse potuerit, gaudebit; Non quaeritur autem quid naturae tuae consentaneum sit, sed quid disciplinae. Idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sententia. Quid, si reviviscant Platonis illi et deinceps qui eorum auditores fuerunt, et tecum ita loquantur? Curium putes loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea sit bonum neget se posse ne suspicari quidem. Deinde concludebas summum malum esse dolorem, summum bonum voluptatem! Lucius Thorius Balbus fuit, Lanuvinus, quem meminisse tu non potes. Gloriosa ostentatio in constituendo summo bono.
Quo tandem modo? Eademne, quae restincta siti? Quas enim kakaw Graeci appellant, vitia malo quam malitias nominare. Cur tantas regiones barbarorum pedibus obiit, tot maria transmisit? Miserum hominem! Si dolor summum malum est, dici aliter non potest. Tu autem negas fortem esse quemquam posse, qui dolorem malum putet. Hic quoque suus est de summoque bono dissentiens dici vere Peripateticus non potest. Quae si potest singula consolando levare, universa quo modo sustinebit? Aliter enim nosmet ipsos nosse non possumus. Sic enim censent, oportunitatis esse beate vivere. Deinde prima illa, quae in congressu solemus: Quid tu, inquit, huc? Nam, ut sint illa vendibiliora, haec uberiora certe sunt. Sed haec omittamus;
Tu autem inter haec tantam multitudinem hominum interiectam non vides nec laetantium nec dolentium? Hoc loco tenere se Triarius non potuit. Is ita vivebat, ut nulla tam exquisita posset inveniri voluptas, qua non abundaret. Quis autem honesta in familia institutus et educatus ingenue non ipsa turpitudine, etiamsi eum laesura non sit, offenditur?
Est autem etiam actio quaedam corporis, quae motus et status naturae congruentis tenet; Ex quo magnitudo quoque animi existebat, qua facile posset repugnari obsistique fortunae, quod maximae res essent in potestate sapientis. Laboro autem non sine causa; Sed utrum hortandus es nobis, Luci, inquit, an etiam tua sponte propensus es? Cuius oratio attende, quaeso, Brute, satisne videatur Antiochi complexa esse sententiam, quam tibi, qui fratrem eius Aristum frequenter audieris, maxime probatam existimo. Negabat igitur ullam esse artem, quae ipsa a se proficisceretur; Atque ita re simpliciter primo collocata reliqua subtilius persequentes corporis bona facilem quandam rationem habere censebant; Ita relinquitur sola haec disciplina digna studiosis ingenuarum artium, digna eruditis, digna claris viris, digna principibus, digna regibus.
Eiuro, inquit adridens, iniquum, hac quidem de re; Intellegi quidem, ut propter aliam quampiam rem, verbi gratia propter voluptatem, nos amemus; Vitae autem degendae ratio maxime quidem illis placuit quieta. Mihi vero, inquit, placet agi subtilius et, ut ipse dixisti, pressius. Memini vero, inquam; Videmusne ut pueri ne verberibus quidem a contemplandis rebus perquirendisque deterreantur? Num quid tale Democritus? Haec qui audierit, ut ridere non curet, discedet tamen nihilo firmior ad dolorem ferendum, quam venerat. Itaque fecimus. Quo invento omnis ab eo quasi capite de summo bono et malo disputatio ducitur. Non ego tecum iam ita iocabor, ut isdem his de rebus, cum L.
Hic cum uterque me intueretur seseque ad audiendum significarent paratos, Primum, inquam, deprecor, ne me tamquam philosophum putetis scholam vobis aliquam explicaturum, quod ne in ipsis quidem philosophis magnopere umquam probavi.
Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse videamur? Non enim, si omnia non sequebatur, idcirco non erat ortus illinc. Tum Quintus: Est plane, Piso, ut dicis, inquit. De malis autem et bonis ab iis animalibus, quae nondum depravata sint, ait optime iudicari. Persecutus est Aristoteles animantium omnium ortus, victus, figuras, Theophrastus autem stirpium naturas omniumque fere rerum, quae e terra gignerentur, causas atque rationes; Quicquid porro animo cernimus, id omne oritur a sensibus; Qui-vere falsone, quaerere mittimus-dicitur oculis se privasse; Quamquam non negatis nos intellegere quid sit voluptas, sed quid ille dicat. Memini vero, inquam; Quare hoc videndum est, possitne nobis hoc ratio philosophorum dare. Non enim in selectione virtus ponenda erat, ut id ipsum, quod erat bonorum ultimum, aliud aliquid adquireret. Praeterea et appetendi et refugiendi et omnino rerum gerendarum initia proficiscuntur aut a voluptate aut a dolore. Et quidem iure fortasse, sed tamen non gravissimum est testimonium multitudinis. Dicimus aliquem hilare vivere; Nec hoc ille non vidit, sed verborum magnificentia est et gloria delectatus.
Nam illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae senserit ille, tibi non vera videantur. Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe faciat, verum etiam praepotentem, ut M. Haec igitur Epicuri non probo, inquam. Atque haec coniunctio confusioque virtutum tamen a philosophis ratione quadam distinguitur. Unum nescio, quo modo possit, si luxuriosus sit, finitas cupiditates habere. Confecta res esset. De quibus cupio scire quid sentias. Quare ad ea primum, si videtur; Re mihi non aeque satisfacit, et quidem locis pluribus.
Negat enim definiri rem placere, sine quo fieri interdum non potest, ut inter eos, qui ambigunt, conveniat quid sit id, de quo agatur, velut in hoc ipso, de quo nunc disputamus. Homines optimi non intellegunt totam rationem everti, si ita res se habeat.
Cuius ad naturam apta ratio vera illa et summa lex a philosophis dicitur. Duarum enim vitarum nobis erunt instituta capienda. Si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam invenisset inusitatam, inauditum quoque ei rei nomen inponere, cur non liceat Catoni? Cum enim summum bonum in voluptate ponat, negat infinito tempore aetatis voluptatem fieri maiorem quam finito atque modico. Si quae forte-possumus. Age, inquies, ista parva sunt.
Neque enim vocum suavitate videntur aut novitate quadam et varietate cantandi revocare eos solitae, qui praetervehebantur, sed quia multa se scire profitebantur, ut homines ad earum saxa discendi cupiditate adhaerescerent.
Sed nimis multa. Laboro autem non sine causa; Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sint voluptates, eas obscurari saepe et obrui. Quis negat? Minime vero, inquit ille, consentit. Praetereo multos, in bis doctum hominem et suavem, Hieronymum, quem iam cur Peripateticum appellem nescio. Illis videtur, qui illud non dubitant bonum dicere -; Tibi hoc incredibile, quod beatissimum. Perfecto enim et concluso neque virtutibus neque amicitiis usquam locum esse, si ad voluptatem omnia referantur, nihil praeterea est magnopere dicendum.
Non est enim vitium in oratione solum, sed etiam in moribus. Conferam tecum, quam cuique verso rem subicias; Illud mihi a te nimium festinanter dictum videtur, sapientis omnis esse semper beatos; Tum Piso: Quoniam igitur aliquid omnes, quid Lucius noster? Nunc haec primum fortasse audientis servire debemus. Dicam, inquam, et quidem discendi causa magis, quam quo te aut Epicurum reprehensum velim. Quare obscurentur etiam haec, quae secundum naturam esse dicimus, in vita beata; Vide ne ista sint Manliana vestra aut maiora etiam, si imperes quod facere non possim. Et certamen honestum et disputatio splendida! omnis est enim de virtutis dignitate contentio. Age nunc isti doceant, vel tu potius quis enim ista melius? Iam quae corporis sunt, ea nec auctoritatem cum animi partibus, comparandam et cognitionem habent faciliorem.
Tum ego: Non mehercule, inquam, soleo temere contra Stoicos, non quo illis admodum assentiar, sed pudore impedior; Nam quod ait sensibus ipsis iudicari voluptatem bonum esse, dolorem malum, plus tribuit sensibus, quam nobis leges permittunt, cum privatarum litium iudices sumus. Haec et tu ita posuisti, et verba vestra sunt. At quanta conantur! Mundum hunc omnem oppidum esse nostrum! Incendi igitur eos, qui audiunt, vides. Stulti autem malorum memoria torquentur, sapientes bona praeterita grata recordatione renovata delectant. Sic igitur in homine perfectio ista in eo potissimum, quod est optimum, id est in virtute, laudatur. Ego autem tibi, Piso, assentior usu hoc venire, ut acrius aliquanto et attentius de claris viris locorum admonitu cogitemus. Cum autem progrediens confirmatur animus, agnoscit ille quidem naturae vim, sed ita, ut progredi possit longius, per se sit tantum inchoata. Primum in nostrane potestate est, quid meminerimus? Dulce amarum, leve asperum, prope longe, stare movere, quadratum rotundum. Itaque, Torquate, cum diceres clamare Epicurum non posse iucunde vivi, nisi honeste et sapienter et iuste viveretur, tu ipse mihi gloriari videbare. At iste non dolendi status non vocatur voluptas. Hic nihil fuit, quod quaereremus. Et nemo nimium beatus est;
Quid autem sit, quod ita moveat itaque a natura in primo ortu appetatur, non constat deque eo est inter philosophos, cum summum bonum exquiritur, omnis dissensio. Sed venio ad inconstantiae crimen, ne saepius dicas me aberrare;
Et quis a Stoicis et quem ad modum diceretur, tamen ego quoque exponam, ut perspiciamus, si potuerimus, quidnam a Zenone novi sit allatum. Atqui iste locus est, Piso, tibi etiam atque etiam confirmandus, inquam;
Sit, inquam, tam facilis, quam vultis, comparatio voluptatis, quid de dolore dicemus? Ut in geometria, prima si dederis, danda sunt omnia. Magni enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam. Itaque a sapientia praecipitur se ipsam, si usus sit, sapiens ut relinquat. Et hi quidem ita non sola virtute finem bonorum contineri putant, ut rebus tamen omnibus virtutem anteponant; Oculorum, inquit Plato, est in nobis sensus acerrimus, quibus sapientiam non cernimus. Qui enim voluptatem ipsam contemnunt, iis licet dicere se acupenserem maenae non anteponere. Nemo nostrum credebat, eratque veri similius hunc mentiri, cuius interesset, quam illum, qui id se rogasse scripsisset, quod debuisset rogare. Cuius quidem, quoniam Stoicus fuit, sententia condemnata mihi videtur esse inanitas ista verborum. Proclivi currit oratio.
Aperiendum est igitur, quid sit voluptas; Vides igitur, si amicitiam sua caritate metiare, nihil esse praestantius, sin emolumento, summas familiaritates praediorum fructuosorum mercede superari. Primum divisit ineleganter; Omnes enim iucundum motum, quo sensus hilaretur. Iam in altera philosophiae parte. Erat enim Polemonis. At vero si ad vitem sensus accesserit, ut appetitum quendam habeat et per se ipsa moveatur, quid facturam putas? Age sane, inquam. Vidit Homerus probari fabulam non posse, si cantiunculis tantus irretitus vir teneretur; Faceres tu quidem, Torquate, haec omnia; Iubet igitur nos Pythius Apollo noscere nosmet ipsos. Ita multa dicunt, quae vix intellegam.
Quod enim vituperabile est per se ipsum, id eo ipso vitium nominatum puto, vel etiam a vitio dictum vituperari.
Illorum vero ista ipsa quam exilia de virtutis vi! Quam tantam volunt esse, ut beatum per se efficere possit.
Omnes, qui non sint sapientes, aeque miseros esse, sapientes omnes summe beatos, recte facta omnia aequalia, omnia peccata paria; Non est igitur voluptas bonum. Aliena dixit in physicis nec ea ipsa, quae tibi probarentur; Ut id aliis narrare gestiant? Qualem igitur hominem natura inchoavit? In voluptate corporis-addam, si vis, animi, dum ea ipsa, ut vultis, sit e corpore-situm est vivere beate. Proclivi currit oratio.
Cuius ad naturam apta ratio vera illa et summa lex a philosophis dicitur. Sed ille, ut dixi, vitiose. Multa sunt dicta ab antiquis de contemnendis ac despiciendis rebus humanis; Est autem etiam actio quaedam corporis, quae motus et status naturae congruentis tenet; Et quod est munus, quod opus sapientiae? Oratio me istius philosophi non offendit; Ita, quae mutat, ea corrumpit, quae sequitur sunt tota Democriti, atomi, inane, imagines, quae eidola nominant, quorum incursione non solum videamus, sed etiam cogitemus; Quantum Aristoxeni ingenium consumptum videmus in musicis?
Nemo nostrum istius generis asotos iucunde putat vivere. Num igitur utiliorem tibi hunc Triarium putas esse posse, quam si tua sint Puteolis granaria? Itaque beatior Africanus cum patria illo modo loquens: Desine, Roma, tuos hostes reliquaque praeclare: Nam tibi moenimenta mei peperere labores. Qui si omnes veri erunt, ut Epicuri ratio docet, tum denique poterit aliquid cognosci et percipi. Sedulo, inquam, faciam. Incommoda autem et commoda-ita enim estmata et dustmata appello-communia esse voluerunt, paria noluerunt. Quae in controversiam veniunt, de iis, si placet, disseramus. Sumenda potius quam expetenda. Inquit, an parum disserui non verbis Stoicos a Peripateticis, sed universa re et tota sententia dissidere? Sed quod proximum fuit non vidit. At miser, si in flagitiosa et vitiosa vita afflueret voluptatibus. Nam quid possumus facere melius? At enim sequor utilitatem.
Quis animo aequo videt eum, quem inpure ac flagitiose putet vivere? Quamquam haec quidem praeposita recte et reiecta dicere licebit. In eo enim positum est id, quod dicimus esse expetendum. Sedulo, inquam, faciam. Ego autem tibi, Piso, assentior usu hoc venire, ut acrius aliquanto et attentius de claris viris locorum admonitu cogitemus. Audio equidem philosophi vocem, Epicure, sed quid tibi dicendum sit oblitus es. Bonum valitudo: miser morbus. An tu me de L. Idemne, quod iucunde? Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris?
Sunt enim quasi prima elementa naturae, quibus ubertas orationis adhiberi vix potest, nec equidem eam cogito consectari. Nisi enim id faceret, cur Plato Aegyptum peragravit, ut a sacerdotibus barbaris numeros et caelestia acciperet? Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sint voluptates, eas obscurari saepe et obrui. Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. Theophrastum tamen adhibeamus ad pleraque, dum modo plus in virtute teneamus, quam ille tenuit, firmitatis et roboris. Nunc de hominis summo bono quaeritur; In schola desinis. Quodsi, ne quo incommodo afficiare, non relinques amicum, tamen, ne sine fructu alligatus sis, ut moriatur optabis. Semovenda est igitur voluptas, non solum ut recta sequamini, sed etiam ut loqui deceat frugaliter. Fortemne possumus dicere eundem illum Torquatum? Ergo infelix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est? Satis est ad hoc responsum. Itaque ne iustitiam quidem recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed quia iucunditatis vel plurimum afferat. Ne discipulum abducam, times.
Cur igitur easdem res, inquam, Peripateticis dicentibus verbum nullum est, quod non intellegatur? Sed tamen intellego quid velit. Sed tu, ut dignum est tua erga me et philosophiam voluntate ab adolescentulo suscepta, fac ut Metrodori tueare liberos. Non est igitur voluptas bonum. Restinguet citius, si ardentem acceperit. Quis hoc dicit? Sed nonne merninisti licere mihi ista probare, quae sunt a te dicta? Nunc haec primum fortasse audientis servire debemus. Sed haec omittamus; Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; Magno hic ingenio, sed res se tamen sic habet, ut nimis imperiosi philosophi sit vetare meminisse. Itaque, ne si iucundissimis quidem nos somniis usuros putemus, Endymionis somnum nobis velimus dari, idque si accidat, mortis instar putemus. Sed tamen enitar et, si minus multa mihi occurrent, non fugiam ista popularia. Comprehensum, quod cognitum non habet?
Nonne videmus quanta perturbatio rerum omnium consequatur, quanta confusio? Si autem id non concedatur, non continuo vita beata tollitur.
Bene facis, inquit, quod me adiuvas, et istis quidem, quae modo dixisti, utar potius Latinis, in ceteris subvenies, si me haerentem videbis. Reliqui sibi constiterunt, ut extrema cum initiis convenirent, ut Aristippo voluptas, Hieronymo doloris vacuitas, Carneadi frui principiis naturalibus esset extremum. Cur haec eadem Democritus? Hic quoque suus est de summoque bono dissentiens dici vere Peripateticus non potest.
Hoc uno captus Erillus scientiam summum bonum esse defendit nec rem ullam aliam per se expetendam. Eademne, quae restincta siti? Nam quod ita positum est, quod dissolutum sit, id esse sine sensu, id eius modi est, ut non satis plane dicat quid sit dissolutum. Quoniam, inquiunt, omne peccatum inbecillitatis et inconstantiae est, haec autem vitia in omnibus stultis aeque magna sunt, necesse est paria esse peccata. Quam tu ponis in verbis, ego positam in re putabam. Consequens enim est et post oritur, ut dixi. Sin autem reliqua appetenda sunt, cur, quod est ultimum rerum appetendarum, id non aut ex omnium earum aut ex plurimarum et maximarum appetitione concluditur? Illud dico, ea, quae dicat, praeclare inter se cohaerere. Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. Sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus. Ex quo illud efficitur, qui bene cenent omnis libenter cenare, qui libenter, non continuo bene. Mihi, inquam, qui te id ipsum rogavi? Atqui eorum nihil est eius generis, ut sit in fine atque extrerno bonorum.
Quae iam oratio non a philosopho aliquo, sed a censore opprimenda est. Ut nemo dubitet, eorum omnia officia quo spectare, quid sequi, quid fugere debeant? An vero displicuit ea, quae tributa est animi virtutibus tanta praestantia? Nihil opus est exemplis hoc facere longius. Ergo in utroque exercebantur, eaque disciplina effecit tantam illorum utroque in genere dicendi copiam. Sed residamus, inquit, si placet. Tum Piso: Quoniam igitur aliquid omnes, quid Lucius noster? Satis est tibi in te, satis in legibus, satis in mediocribus amicitiis praesidii.
Idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sententia. Sunt etiam turpitudines plurimae, quae, nisi honestas natura plurimum valeat, cur non cadant in sapientem non est facile defendere. De quibus cupio scire quid sentias. Non autem hoc: igitur ne illud quidem. Mihi autem nihil tam perspicuum videtur, quam has sententias eorum philosophorum re inter se magis quam verbis dissidere; Nam Metrodorum non puto ipsum professum, sed, cum appellaretur ab Epicuro, repudiare tantum beneficium noluisse; Ego autem tibi, Piso, assentior usu hoc venire, ut acrius aliquanto et attentius de claris viris locorum admonitu cogitemus. Si est nihil nisi corpus, summa erunt illa: valitudo, vacuitas doloris, pulchritudo, cetera. Ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fama gloriosum. Societatem coniunctionis humanae munifice et aeque tuens iustitia dicitur, cui sunt adiunctae pietas, bonitas, liberalitas, benignitas, comitas, quaeque sunt generis eiusdem. Ego autem existimo, si honestum esse aliquid ostendero, quod sit ipsum vi sua propter seque expetendum, iacere vestra omnia.
Nam ista vestra: Si gravis, brevis; Vide, quantum, inquam, fallare, Torquate. Ius autem, quod ita dici appellarique possit, id esse natura, alienumque esse a sapiente non modo iniuriam cui facere, verum etiam nocere. Quamquam tu hanc copiosiorem etiam soles dicere. Cur iustitia laudatur? Ex quo intellegitur idem illud, solum bonum esse, quod honestum sit, idque esse beate vivere: honeste, id est cum virtute, vivere. Piso igitur hoc modo, vir optimus tuique, ut scis, amantissimus. Graccho, eius fere, aequalí? Videsne quam sit magna dissensio?
Ut Phidias potest a primo instituere signum idque perficere, potest ab alio inchoatum accipere et absolvere, huic est sapientia similis;
Atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, definitio est. Quod enim vituperabile est per se ipsum, id eo ipso vitium nominatum puto, vel etiam a vitio dictum vituperari. Cui Tubuli nomen odio non est? Quare si potest esse beatus is, qui est in asperis reiciendisque rebus, potest is quoque esse. Sed plane dicit quod intellegit. Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris? Is enim, qui occultus et tectus dicitur, tantum abest ut se indicet, perficiet etiam ut dolere alterius improbe facto videatur. Eodem modo is enim tibi nemo dabit, quod, expetendum sit, id esse laudabile. Idne consensisse de Calatino plurimas gentis arbitramur, primarium populi fuisse, quod praestantissimus fuisset in conficiendis voluptatibus? Quaesita enim virtus est, non quae relinqueret naturam, sed quae tueretur.
Scio enim esse quosdam, qui quavis lingua philosophari possint; Sapiens autem semper beatus est et est aliquando in dolore; Sunt etiam turpitudines plurimae, quae, nisi honestas natura plurimum valeat, cur non cadant in sapientem non est facile defendere. Non ego tecum iam ita iocabor, ut isdem his de rebus, cum L. Sed in rebus apertissimis nimium longi sumus. Nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti. Amicitiae vero locus ubi esse potest aut quis amicus esse cuiquam, quem non ipsum amet propter ipsum? Tollenda est atque extrahenda radicitus.
Quod quidem iam fit etiam in Academia. Nec enim, omnes avaritias si aeque avaritias esse dixerimus, sequetur ut etiam aequas esse dicamus. Qui autem esse poteris, nisi te amor ipse ceperit? Pungunt quasi aculeis interrogatiunculis angustis, quibus etiam qui assentiuntur nihil commutantur animo et idem abeunt, qui venerant. Tu quidem reddes; Multa sunt dicta ab antiquis de contemnendis ac despiciendis rebus humanis; Habes, inquam, Cato, formam eorum, de quibus loquor, philosophorum. Quod cum ille dixisset et satis disputatum videretur, in oppidum ad Pomponium perreximus omnes. Maximas vero virtutes iacere omnis necesse est voluptate dominante. Huic mori optimum esse propter desperationem sapientiae, illi propter spem vivere. Intellegi quidem, ut propter aliam quampiam rem, verbi gratia propter voluptatem, nos amemus;
Hoc dictum in una re latissime patet, ut in omnibus factis re, non teste moveamur. Scrupulum, inquam, abeunti; Itaque beatior Africanus cum patria illo modo loquens: Desine, Roma, tuos hostes reliquaque praeclare: Nam tibi moenimenta mei peperere labores. Gracchum patrem non beatiorem fuisse quam fillum, cum alter stabilire rem publicam studuerit, alter evertere. Addidisti ad extremum etiam indoctum fuisse. Quodsi ipsam honestatem undique pertectam atque absolutam. Ergo, inquit, tibi Q. An ea, quae per vinitorem antea consequebatur, per se ipsa curabit? Restinguet citius, si ardentem acceperit. Nec enim, dum metuit, iustus est, et certe, si metuere destiterit, non erit; Sed nimis multa. Cupit enim dícere nihil posse ad beatam vitam deesse sapienti.
Consequatur summas voluptates non modo parvo, sed per me nihilo, si potest; Septem autem illi non suo, sed populorum suffragio omnium nominati sunt. Tum mihi Piso: Quid ergo? Nam si amitti vita beata potest, beata esse non potest.
Audeo dicere, inquit. Nisi enim id faceret, cur Plato Aegyptum peragravit, ut a sacerdotibus barbaris numeros et caelestia acciperet? Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit? Ergo in bestiis erunt secreta e voluptate humanarum quaedam simulacra virtutum, in ipsis hominibus virtus nisi voluptatis causa nulla erit? Huius, Lyco, oratione locuples, rebus ipsis ielunior. Omnium enim rerum principia parva sunt, sed suis progressionibus usa augentur nec sine causa;
Semovenda est igitur voluptas, non solum ut recta sequamini, sed etiam ut loqui deceat frugaliter. Modo etiam paulum ad dexteram de via declinavi, ut ad Pericli sepulcrum accederem. Sit voluptas non minor in nasturcio illo, quo vesci Persas esse solitos scribit Xenophon, quam in Syracusanis mensis, quae a Platone graviter vituperantur; Quis tibi ergo istud dabit praeter Pyrrhonem, Aristonem eorumve similes, quos tu non probas? Sed ille, ut dixi, vitiose.
Quasi vero, inquit, perpetua oratio rhetorum solum, non etiam philosophorum sit. Est autem officium, quod ita factum est, ut eius facti probabilis ratio reddi possit. Beatus sibi videtur esse moriens. Sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Platone intellegi potest, lusos videmus a Socrate. Nec vero pietas adversus deos nec quanta iis gratia debeatur sine explicatione naturae intellegi potest.
Omnis sermo elegans sumi potest, tum varietas est tanta artium, ut nemo sine eo instrumento ad ullam rem illustriorem satis ornatus possit accedere.
Sive hoc difficile est, tamen nec modus est ullus investigandi veri, nisi inveneris, et quaerendi defatigatio turpis est, cum id, quod quaeritur, sit pulcherrimum.
Ita relinquitur sola haec disciplina digna studiosis ingenuarum artium, digna eruditis, digna claris viris, digna principibus, digna regibus.
Ad corpus diceres pertinere-, sed ea, quae dixi, ad corpusne refers? Vides igitur te aut ea sumere, quae non concedantur, aut ea, quae etiam concessa te nihil iuvent. Claudii libidini, qui tum erat summo ne imperio, dederetur. Nonne videmus quanta perturbatio rerum omnium consequatur, quanta confusio? Quasi vero, inquit, perpetua oratio rhetorum solum, non etiam philosophorum sit. De hominibus dici non necesse est.
Non ergo Epicurus ineruditus, sed ii indocti, qui, quae pueros non didicisse turpe est, ea putant usque ad senectutem esse discenda.
At quanta conantur! Mundum hunc omnem oppidum esse nostrum! Incendi igitur eos, qui audiunt, vides.
Universa enim illorum ratione cum tota vestra confligendum puto. Cyrenaici quidem non recusant; Est autem eius generis actio quoque quaedam, et quidem talis, ut ratio postulet agere aliquid et facere eorum. Ex quo, id quod omnes expetunt, beate vivendi ratio inveniri et comparari potest. Reliqui sibi constiterunt, ut extrema cum initiis convenirent, ut Aristippo voluptas, Hieronymo doloris vacuitas, Carneadi frui principiis naturalibus esset extremum. Itaque hic ipse iam pridem est reiectus; Sed dum efficere vultis beatum sapientem, cum maximas animo voluptates percipiat omnibusque partibus maiores quam corpore, quid occurrat non videtis. Ergo opifex plus sibi proponet ad formarum quam civis excellens ad factorum pulchritudinem?
Sit hoc ultimum bonorum, quod nunc a me defenditur; Tu autem negas fortem esse quemquam posse, qui dolorem malum putet. At certe gravius. Nam quid possumus facere melius? Ego quoque, inquit, didicerim libentius si quid attuleris, quam te reprehenderim. Suis cuiusque sensibus sic, ut, contra si quis dicere velit, non audiatur -, tamen, ne quid praetermittamus, rationes quoque, cur hoc ita sit, afferendas puto. Quicquid enim a sapientia proficiscitur, id continuo debet expletum esse omnibus suis partibus; Nec vero intermittunt aut admirationem earum rerum, quae sunt ab antiquis repertae, aut investigationem novarum. Quibus autem in rebus tanta obscuratio non fit, fieri tamen potest, ut id ipsum, quod interest, non sit magnum. Nam, ut sint illa vendibiliora, haec uberiora certe sunt. Quid, quod res alia tota est? Quasi ego id curem, quid ille aiat aut neget. Haec para/doca illi, nos admirabilia dicamus.
Restat locus huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, quam, si voluptas summum sit bonum, affirmatis nullam omnino fore. Et si in ipsa gubernatione neglegentia est navis eversa, maius est peccatum in auro quam in palea. Equidem soleo etiam quod uno Graeci, si aliter non possum, idem pluribus verbis exponere. Sed videbimus. Quae cum ita sint, effectum est nihil esse malum, quod turpe non sit. Ex ea difficultate illae fallaciloquae, ut ait Accius, malitiae natae sunt. Quid iudicant sensus? Itaque haec cum illis est dissensio, cum Peripateticis nulla sane.
Ubi ut eam caperet aut quando? Quaero igitur, quo modo hae tantae commendationes a natura profectae subito a sapientia relictae sint. An obliviscimur, quantopere in audiendo in legendoque moveamur, cum pie, cum amice, cum magno animo aliquid factum cognoscimus? Quid enim dicis omne animal, simul atque sit ortum, applicatum esse ad se diligendum esseque in se conservando occupatum? Nam si propter voluptatem, quae est ista laus, quae possit e macello peti? Quod non subducta utilitatis ratione effici solet, sed ipsum a se oritur et sua sponte nascitur.
Omnia contraria, quos etiam insanos esse vultis. Quasi vero, inquit, perpetua oratio rhetorum solum, non etiam philosophorum sit. Et quidem, inquit, vehementer errat; Re mihi non aeque satisfacit, et quidem locis pluribus. Totum autem id externum est, et quod externum, id in casu est. Si sapiens, ne tum quidem miser, cum ab Oroete, praetore Darei, in crucem actus est. Ex quo illud efficitur, qui bene cenent omnis libenter cenare, qui libenter, non continuo bene.
Sedulo, inquam, faciam. Sed tamen enitar et, si minus multa mihi occurrent, non fugiam ista popularia. Desideraret enim valitudinem, vacuitatem doloris, appeteret etiam conservationem sui earumque rerum custodiam finemque, sibi constitueret secundum naturam vivere. Non est ista, inquam, Piso, magna dissensio. Ita enim se Athenis collocavit, ut sit paene unus ex Atticis, ut id etiam cognomen videatur habiturus. Deque his rebus satis multa in nostris de re publica libris sunt dicta a Laelio. Ut aliquid scire se gaudeant? Igitur neque stultorum quisquam beatus neque sapientium non beatus.
Atque ita re simpliciter primo collocata reliqua subtilius persequentes corporis bona facilem quandam rationem habere censebant; Neutrum vero, inquit ille. Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. Quem quidem vos, cum improbis poenam proponitis, inpetibilem facitis, cum sapientem semper boni plus habere vultis, tolerabilem. Sint ista Graecorum; Esto, fecerit, si ita vis, Torquatus propter suas utilitatesmalo enim dicere quam voluptates, in tanto praesertim viro-, num etiam eius collega P. Si id dicis, vicimus. Hoc est vim afferre, Torquate, sensibus, extorquere ex animis cognitiones verborum, quibus inbuti sumus.
Nihil enim possumus iudicare, nisi quod est nostri iudicii-in quo frustra iudices solent, cum sententiam pronuntiant, addere: si quid mei iudicii est; Quid me istud rogas? Quoniam, si dis placet, ab Epicuro loqui discimus. Praeclare hoc quidem. Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit? Vitae autem degendae ratio maxime quidem illis placuit quieta. Quid censes in Latino fore? Quae enim cupiditates a natura proficiscuntur, facile explentur sine ulla iniuria, quae autem inanes sunt, iis parendum non est. Sed quid sentiat, non videtis. Omnibus enim artibus volumus attributam esse eam, quae communis appellatur prudentia, quam omnes, qui cuique artificio praesunt, debent habere.
Ista ipsa, quae tu breviter: regem, dictatorem, divitem solum esse sapientem, a te quidem apte ac rotunde; Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de ea re quaeri.
Illa sunt similia: hebes acies est cuipiam oculorum, corpore alius senescit; Ergo opifex plus sibi proponet ad formarum quam civis excellens ad factorum pulchritudinem? Frater et T. Age, inquies, ista parva sunt. Igitur neque stultorum quisquam beatus neque sapientium non beatus. Aderamus nos quidem adolescentes, sed multi amplissimi viri, quorum nemo censuit plus Fadiae dandum, quam posset ad eam lege Voconia pervenire. Recte, inquit, intellegis. Quid est, quod ab ea absolvi et perfici debeat? Ita finis bonorum existit secundum naturam vivere sic affectum, ut optime is affici possit ad naturamque accommodatissime. Et hercule-fatendum est enim, quod sentio -mirabilis est apud illos contextus rerum. Isto modo, ne si avia quidem eius nata non esset. Quae duo sunt, unum facit. Theophrastum tamen adhibeamus ad pleraque, dum modo plus in virtute teneamus, quam ille tenuit, firmitatis et roboris.
Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Consumis squilla atque acupensere cum decimano.
Quid dubitas igitur, inquam, summo bono a te ita constituto, ut id totum in non dolendo sit, id tenere unum, id tueri, id defendere? Audio equidem philosophi vocem, Epicure, sed quid tibi dicendum sit oblitus es. Nemo nostrum credebat, eratque veri similius hunc mentiri, cuius interesset, quam illum, qui id se rogasse scripsisset, quod debuisset rogare. Habes undique expletam et perfectam, Torquate, formam honestatis, quae tota quattuor his virtutibus, quae a te quoque commemoratae sunt, continetur. Reliqui sibi constiterunt, ut extrema cum initiis convenirent, ut Aristippo voluptas, Hieronymo doloris vacuitas, Carneadi frui principiis naturalibus esset extremum. Age sane, inquam. Ratio quidem vestra sic cogit. Qualem igitur hominem natura inchoavit? Quare attende, quaeso. Qui ita affectus, beatum esse numquam probabis; Et ille ridens: Video, inquit, quid agas; Magni enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam.
Vitiosum est enim in dividendo partem in genere numerare.
Addo etiam illud, multa iam mihi dare signa puerum et pudoris et ingenii, sed aetatem vides. Est enim effectrix multarum et magnarum voluptatum. Primum divisit ineleganter; Si mala non sunt, iacet omnis ratio Peripateticorum. Sed tu, ut dignum est tua erga me et philosophiam voluntate ab adolescentulo suscepta, fac ut Metrodori tueare liberos. Ad eas enim res ab Epicuro praecepta dantur. Verum hoc loco sumo verbis his eandem certe vim voluptatis Epicurum nosse quam ceteros.
Deque his rebus satis multa in nostris de re publica libris sunt dicta a Laelio. Et summatim quidem haec erant de corpore animoque dicenda, quibus quasi informatum est quid hominis natura postulet. Semper enim ita adsumit aliquid, ut ea, quae prima dederit, non deserat. Qui ita affectus, beatum esse numquam probabis; Quamquam haec quidem praeposita recte et reiecta dicere licebit. Quae quidem res efficit, ne necesse sit isdem de rebus semper quasi dictata decantare neque a commentariolis suis discedere. Dicimus aliquem hilare vivere; Tuo vero id quidem, inquam, arbitratu. De illis, cum volemus. Utinam quidem dicerent alium alio beatiorem! Iam ruinas videres. Quis enim est, qui non videat haec esse in natura rerum tria? Id est enim, de quo quaerimus. Tamen aberramus a proposito, et, ne longius, prorsus, inquam, Piso, si ista mala sunt, placet. Quid, si reviviscant Platonis illi et deinceps qui eorum auditores fuerunt, et tecum ita loquantur?
Restatis igitur vos; Tum mihi Piso: Quid ergo? -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. Itaque a sapientia praecipitur se ipsam, si usus sit, sapiens ut relinquat. Res enim fortasse verae, certe graves, non ita tractantur, ut debent, sed aliquanto minutius. Ille vero, si insipiens-quo certe, quoniam tyrannus -, numquam beatus; Nec tamen exprimi verbum e verbo necesse erit, ut interpretes indiserti solent, cum sit verbum, quod idem declaret, magis usitatum. Ex quo intellegitur officium medium quiddam esse, quod neque in bonis ponatur neque in contrariis. Perfecto enim et concluso neque virtutibus neque amicitiis usquam locum esse, si ad voluptatem omnia referantur, nihil praeterea est magnopere dicendum. Nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti.
Sin tantum modo ad indicia veteris memoriae cognoscenda, curiosorum. Nec tamen ullo modo summum pecudis bonum et hominis idem mihi videri potest. Cur deinde Metrodori liberos commendas? Quis enim confidit semper sibi illud stabile et firmum permansurum, quod fragile et caducum sit? Nihil minus, contraque illa hereditate dives ob eamque rem laetus. Placet igitur tibi, Cato, cum res sumpseris non concessas, ex illis efficere, quod velis? Ratio quidem vestra sic cogit. Eadem fortitudinis ratio reperietur.
Hic Speusippus, hic Xenocrates, hic eius auditor Polemo, cuius illa ipsa sessio fuit, quam videmus. Non ego tecum iam ita iocabor, ut isdem his de rebus, cum L.
Restat locus huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, quam, si voluptas summum sit bonum, affirmatis nullam omnino fore. Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus.
Is enim percontando atque interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii respondissent, si quid videretur, diceret. Placet igitur tibi, Cato, cum res sumpseris non concessas, ex illis efficere, quod velis? Non enim solum Torquatus dixit quid sentiret, sed etiam cur. Et hanc quidem primam exigam a te operam, ut audias me quae a te dicta sunt refellentem. At cum de plurimis eadem dicit, tum certe de maximis. Quod autem magnum dolorem brevem, longinquum levem esse dicitis, id non intellego quale sit.
Scis enim me quodam tempore Metapontum venisse tecum neque ad hospitem ante devertisse, quam Pythagorae ipsum illum locum, ubi vitam ediderat, sedemque viderim. Tamen aberramus a proposito, et, ne longius, prorsus, inquam, Piso, si ista mala sunt, placet.
Et hercule-fatendum est enim, quod sentio -mirabilis est apud illos contextus rerum. Eadem nunc mea adversum te oratio est. De malis autem et bonis ab iis animalibus, quae nondum depravata sint, ait optime iudicari. Nam neque virtute retinetur ille in vita, nec iis, qui sine virtute sunt, mors est oppetenda. Graece donan, Latine voluptatem vocant. Ita finis bonorum existit secundum naturam vivere sic affectum, ut optime is affici possit ad naturamque accommodatissime. Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. Quis, quaeso, inquit, est, qui quid sit voluptas nesciat, aut qui, quo magis id intellegat, definitionem aliquam desideret?
Tum Torquatus: Prorsus, inquit, assentior; Quod non faceret, si in voluptate summum bonum poneret. Deque his rebus satis multa in nostris de re publica libris sunt dicta a Laelio. Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere. Hic quoque suus est de summoque bono dissentiens dici vere Peripateticus non potest. Nam constitui virtus nullo modo potesti nisi ea, quae sunt prima naturae, ut ad summam pertinentia tenebit. Quae cum magnifice primo dici viderentur, considerata minus probabantur. Quod cum ita sit, perspicuum est omnis rectas res atque laudabilis eo referri, ut cum voluptate vivatur.
In omni enim arte vel studio vel quavis scientia vel in ipsa virtute optimum quidque rarissimum est.
Potius inflammat, ut coercendi magis quam dedocendi esse videantur. Quicquid porro animo cernimus, id omne oritur a sensibus; Cum autem assumpta ratío est, tanto in dominatu locatur, ut omnia illa prima naturae hulus tutelae subiciantur. Cynicorum autem rationem atque vitam alii cadere in sapientem dicunt, si qui eius modi forte casus inciderit, ut id faciendum sit, alii nullo modo. Ita redarguitur ipse a sese, convincunturque scripta eius probitate ipsius ac moribus. Se dicere inter honestum et turpe nimium quantum, nescio quid inmensum, inter ceteras res nihil omnino interesse. Res tota, Torquate, non doctorum hominum, velle post mortem epulis celebrari memoriam sui nominis. Ergo id est convenienter naturae vivere, a natura discedere. Quid nunc honeste dicit? Nam si +omnino nos+ neglegemus, in Aristonea vitia incidemus et peccata obliviscemurque quae virtuti ipsi principia dederimus; Atque ut ceteri dicere existimantur melius quam facere, sic hi mihi videntur facere melius quam dicere. Sed eum qui audiebant, quoad poterant, defendebant sententiam suam.
Nihilne te delectat umquam -video, quicum loquar-, te igitur, Torquate, ipsum per se nihil delectat? Sed in ceteris artibus cum dicitur artificiose, posterum quodam modo et consequens putandum est, quod illi §pigennhmatikÒn appellant; Sed est forma eius disciplinae, sicut fere ceterarum, triplex: una pars est naturae, disserendi altera, vivendi tertia. Ita prorsus, inquam; Scripta sane et multa et polita, sed nescio quo pacto auctoritatem oratio non habet. Immo videri fortasse.
Ne in odium veniam, si amicum destitero tueri. De ingenio eius in his disputationibus, non de moribus quaeritur. Ego vero isti, inquam, permitto. Portenta haec esse dicit, neque ea ratione ullo modo posse vivi; Est tamen ea secundum naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur quam superiora omnia.
Eam stabilem appellas. Quamquam ego non quaero, quid tibi a me probatum sit, sed huic Ciceroni nostro, quem discipulum cupio a te abducere. Honesta oratio, Socratica, Platonis etiam. Est tamen ea secundum naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur quam superiora omnia. Quid, si non sensus modo ei sit datus, verum etiam animus hominis? Invidiosum nomen est, infame, suspectum. Restincta enim sitis stabilitatem voluptatis habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est. Sed eum qui audiebant, quoad poterant, defendebant sententiam suam. Tuo vero id quidem, inquam, arbitratu. Hic ego: Pomponius quidem, inquam, noster iocari videtur, et fortasse suo iure.
Hoc non est positum in nostra actione. Sunt enim quasi prima elementa naturae, quibus ubertas orationis adhiberi vix potest, nec equidem eam cogito consectari.
Temporibus autem quibusdam et aut officiis debitis aut rerum necessitatibus saepe eveniet, ut et voluptates repudiandae sint et molestiae non recusandae. Videsne igitur Zenonem tuum cum Aristone verbis concinere, re dissidere, cum Aristotele et illis re consentire, verbis discrepare? An dubium est, quin virtus ita maximam partem optineat in rebus humanis, ut reliquas obruat? At cum de plurimis eadem dicit, tum certe de maximis. Quaerimus enim finem bonorum. In eo autem voluptas omnium Latine loquentium more ponitur, cum percipitur ea, quae sensum aliquem moveat, iucunditas. Res tota, Torquate, non doctorum hominum, velle post mortem epulis celebrari memoriam sui nominis. Quae fere omnia appellantur uno ingenii nomine, easque virtutes qui habent, ingeniosi vocantur.
Quae hic rei publicae vulnera inponebat, eadem ille sanabat. Quae cum dixissem, Habeo, inquit Torquatus, ad quos ista referam, et, quamquam aliquid ipse poteram, tamen invenire malo paratiores. Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; Quippe, inquieta cum tam docuerim gradus istam rem non habere quam virtutem, in qua sit ipsum etíam beatum. Ex quo intellegitur officium medium quiddam esse, quod neque in bonis ponatur neque in contrariis. Tertium autem omnibus aut maximis rebus iis, quae secundum naturam sint, fruentem vivere. Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur. Tum ego: Non mehercule, inquam, soleo temere contra Stoicos, non quo illis admodum assentiar, sed pudore impedior; Praeclare Laelius, et recte sofñw, illudque vere: O Publi, o gurges, Galloni! es homo miser, inquit. His enim rebus detractis negat se reperire in asotorum vita quod reprehendat. Ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fama gloriosum. Cum sciret confestim esse moriendum eamque mortem ardentiore studio peteret, quam Epicurus voluptatem petendam putat. Videsne quam sit magna dissensio? Quod autem magnum dolorem brevem, longinquum levem esse dicitis, id non intellego quale sit. Hoc positum in Phaedro a Platone probavit Epicurus sensitque in omni disputatione id fieri oportere.
Videmus in quodam volucrium genere non nulla indicia pietatis, cognitionem, memoriam, in multis etiam desideria videmus. Nonne videmus quanta perturbatio rerum omnium consequatur, quanta confusio? Quem ad modum quis ambulet, sedeat, qui ductus oris, qui vultus in quoque sit? Pungunt quasi aculeis interrogatiunculis angustis, quibus etiam qui assentiuntur nihil commutantur animo et idem abeunt, qui venerant. Iam argumenti ratione conclusi caput esse faciunt ea, quae perspicua dicunt, deinde ordinem sequuntur, tum, quid verum sit in singulis, extrema conclusio est. Te autem hortamur omnes, currentem quidem, ut spero, ut eos, quos novisse vis, imitari etiam velis. Sunt etiam turpitudines plurimae, quae, nisi honestas natura plurimum valeat, cur non cadant in sapientem non est facile defendere. Cum autem in quo sapienter dicimus, id a primo rectissime dicitur. An tu me de L. Itaque non discedit ab eorum curatione, quibus praeposita vitam omnem debet gubernare, ut mirari satis istorum inconstantiam non possim. Quia voluptatem hanc esse sentiunt omnes, quam sensus accipiens movetur et iucunditate quadam perfunditur.
Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sint voluptates, eas obscurari saepe et obrui. Tu quidem reddes; Pungunt quasi aculeis interrogatiunculis angustis, quibus etiam qui assentiuntur nihil commutantur animo et idem abeunt, qui venerant. Praeteritis, inquit, gaudeo. Cyrenaici quidem non recusant; Si quidem, inquit, tollerem, sed relinquo. Quo invento omnis ab eo quasi capite de summo bono et malo disputatio ducitur. Et si in ipsa gubernatione neglegentia est navis eversa, maius est peccatum in auro quam in palea. Non enim ipsa genuit hominem, sed accepit a natura inchoatum.
Semovenda est igitur voluptas, non solum ut recta sequamini, sed etiam ut loqui deceat frugaliter. Hic quoque suus est de summoque bono dissentiens dici vere Peripateticus non potest. Sunt etiam turpitudines plurimae, quae, nisi honestas natura plurimum valeat, cur non cadant in sapientem non est facile defendere. Itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum instituendarum voluntates fieri propter voluptatem; Qui haec didicerunt, quae ille contemnit, sic solent: Duo genera cupiditatum, naturales et inanes, naturalium duo, necessariae et non necessariae. Hanc in motu voluptatem -sic enim has suaves et quasi dulces voluptates appellat-interdum ita extenuat, ut M. Itaque quantum adiit periculum! ad honestatem enim illum omnem conatum suum referebat, non ad voluptatem. Nec lapathi suavitatem acupenseri Galloni Laelius anteponebat, sed suavitatem ipsam neglegebat; Huius, Lyco, oratione locuples, rebus ipsis ielunior. Quid interest, nisi quod ego res notas notis verbis appello, illi nomina nova quaerunt, quibus idem dicant?
Curium putes loqui, interdum ita laudat, ut quid praeterea sit bonum neget se posse ne suspicari quidem. Rapior illuc, revocat autem Antiochus, nec est praeterea, quem audiamus.
Quodcumque in mentem incideret, et quodcumque tamquam occurreret. Ex quo, id quod omnes expetunt, beate vivendi ratio inveniri et comparari potest.
Deinde concludebas summum malum esse dolorem, summum bonum voluptatem! Lucius Thorius Balbus fuit, Lanuvinus, quem meminisse tu non potes. Ergo opifex plus sibi proponet ad formarum quam civis excellens ad factorum pulchritudinem? Omnis enim est natura diligens sui. ALIO MODO. Est enim mihi magnae curae-quamquam hoc quidem proprium tuum munus est-, ut ita erudiatur, ut et patri et Caepioni nostro et tibi tam propinquo respondeat. Illud non continuo, ut aeque incontentae.
Ut optime, secundum naturam affectum esse possit.
Aufert enim sensus actionemque tollit omnem. An eum discere ea mavis, quae cum plane perdidiceriti nihil sciat? Nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti. Atque ita re simpliciter primo collocata reliqua subtilius persequentes corporis bona facilem quandam rationem habere censebant; Vide, ne etiam menses! nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, interficit. Quid enim est tam repugnans quam eundem dicere, quod honestum sit, solum id bonum esse, qui dicat appetitionem rerum ad vivendum accommodatarum natura profectam? Cum autem negant ea quicquam ad beatam vitam pertinere, rursus naturam relinquunt. Qui ita affectus, beatum esse numquam probabis; Praeterea sublata cognitione et scientia tollitur omnis ratio et vitae degendae et rerum gerendarum. Quae tamen a te agetur non melior, quam illae sunt, quas interdum optines.
Praeclare hoc quidem. Nunc vides, quid faciat. Qui igitur convenit ab alia voluptate dicere naturam proficisci, in alia summum bonum ponere? Quodsi vultum tibi, si incessum fingeres, quo gravior viderere, non esses tui similis; Quid est, quod ab ea absolvi et perfici debeat? Atque his de rebus et splendida est eorum et illustris oratio. At quanta conantur! Mundum hunc omnem oppidum esse nostrum! Incendi igitur eos, qui audiunt, vides. Ut nemo dubitet, eorum omnia officia quo spectare, quid sequi, quid fugere debeant? Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus. Si enim sapiens aliquis miser esse possit, ne ego istam gloriosam memorabilemque virtutem non magno aestimandam putem. Ratio quidem vestra sic cogit. Quid in isto egregio tuo officio et tanta fide-sic enim existimo-ad corpus refers?
Hoc dictum in una re latissime patet, ut in omnibus factis re, non teste moveamur. Conferam tecum, quam cuique verso rem subicias; Hic Speusippus, hic Xenocrates, hic eius auditor Polemo, cuius illa ipsa sessio fuit, quam videmus. Ergo in gubernando nihil, in officio plurimum interest, quo in genere peccetur. Nam si quae sunt aliae, falsum est omnis animi voluptates esse e corporis societate. In qua quid est boni praeter summam voluptatem, et eam sempiternam? Hic nihil fuit, quod quaereremus. Tubulo putas dicere? De malis autem et bonis ab iis animalibus, quae nondum depravata sint, ait optime iudicari. Utrum enim sit voluptas in iis rebus, quas primas secundum naturam esse diximus, necne sit ad id, quod agimus, nihil interest. Nec tamen exprimi verbum e verbo necesse erit, ut interpretes indiserti solent, cum sit verbum, quod idem declaret, magis usitatum. Equidem, sed audistine modo de Carneade? Ac ne plura complectar-sunt enim innumerabilia-, bene laudata virtus voluptatis aditus intercludat necesse est.
Hanc se tuus Epicurus omnino ignorare dicit quam aut qualem esse velint qui honestate summum bonum metiantur.
Quonam, inquit, modo? Equidem etiam Epicurum, in physicis quidem, Democriteum puto. Ratio ista, quam defendis, praecepta, quae didicisti, quae probas, funditus evertunt amicitiam, quamvis eam Epicurus, ut facit, in caelum efferat laudibus.
Stulti autem malorum memoria torquentur, sapientes bona praeterita grata recordatione renovata delectant. Etiam inchoatum, ut, si iuste depositum reddere in recte factis sit, in officiis ponatur depositum reddere; Graecis hoc modicum est: Leonidas, Epaminondas, tres aliqui aut quattuor; Ergo in iis adolescentibus bonam spem esse dicemus et magnam indolem, quos suis commodis inservituros et quicquid ipsis expediat facturos arbitrabimur? Quare attende, quaeso. Expectoque quid ad id, quod quaerebam, respondeas. Praeterea et appetendi et refugiendi et omnino rerum gerendarum initia proficiscuntur aut a voluptate aut a dolore. Quis, quaeso, inquit, est, qui quid sit voluptas nesciat, aut qui, quo magis id intellegat, definitionem aliquam desideret? Si enim, ut mihi quidem videtur, non explet bona naturae voluptas, iure praetermissa est; Qui est in parvis malis. Illud mihi a te nimium festinanter dictum videtur, sapientis omnis esse semper beatos; Idem iste, inquam, de voluptate quid sentit?
Ab his oratores, ab his imperatores ac rerum publicarum principes extiterunt. Qui non moveatur et offensione turpitudinis et comprobatione honestatis?
De maximma autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et eius maxima partis administrari. Quod cum dixissent, ille contra. Quare, quoniam de primis naturae commodis satis dietum est nunc de maioribus consequentibusque videamus. Satis est tibi in te, satis in legibus, satis in mediocribus amicitiis praesidii. Luxuriam non reprehendit, modo sit vacua infinita cupiditate et timore. Nobis Heracleotes ille Dionysius flagitiose descivisse videtur a Stoicis propter oculorum dolorem. Cur igitur easdem res, inquam, Peripateticis dicentibus verbum nullum est, quod non intellegatur? An potest, inquit ille, quicquam esse suavius quam nihil dolere? Ista ipsa, quae tu breviter: regem, dictatorem, divitem solum esse sapientem, a te quidem apte ac rotunde; Id et fieri posse et saepe esse factum et ad voluptates percipiendas maxime pertinere. Quis Aristidem non mortuum diligit? Sed ea mala virtuti magnitudine obruebantur. Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Consumis squilla atque acupensere cum decimano.
Nam bonum ex quo appellatum sit, nescio, praepositum ex eo credo, quod praeponatur aliis. Quod iam a me expectare noli.
Quicquid porro animo cernimus, id omne oritur a sensibus; Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. Quid enim est tam repugnans quam eundem dicere, quod honestum sit, solum id bonum esse, qui dicat appetitionem rerum ad vivendum accommodatarum natura profectam? Num igitur eum postea censes anxio animo aut sollicito fuisse? Mihi quidem Homerus huius modi quiddam vidisse videatur in iis, quae de Sirenum cantibus finxerit. In ipsa enim parum magna vis inest, ut quam optime se habere possit, si nulla cultura adhibeatur. Huius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam. Nec tamen exprimi verbum e verbo necesse erit, ut interpretes indiserti solent, cum sit verbum, quod idem declaret, magis usitatum.
Illud vero minime consectarium, sed in primis hebes, illorum scilicet, non tuum, gloriatione dignam esse beatam vitam, quod non possit sine honestate contingere, ut iure quisquam glorietur. Facit igitur Lucius noster prudenter, qui audire de summo bono potissimum velit;
Quod non subducta utilitatis ratione effici solet, sed ipsum a se oritur et sua sponte nascitur. Mihi vero, inquit, placet agi subtilius et, ut ipse dixisti, pressius. Reguli reiciendam; Nihil est enim, de quo aliter tu sentias atque ego, modo commutatis verbis ipsas res conferamus.
Hac videlicet ratione, quod ea, quae externa sunt, iis tuemur officiis, quae oriuntur a suo cuiusque genere virtutis. Quamquam tu hanc copiosiorem etiam soles dicere.
Omnes enim iucundum motum, quo sensus hilaretur. Istam voluptatem, inquit, Epicurus ignorat? Naturalem enim appetitionem, quam vocant o)rmh)n, itemque officium, ipsam etiam virtutem tuentem volunt esse earum rerum, quae secundum naturam sunt. Et saepe officium est sapientis desciscere a vita, cum sit beatissimus, si id oportune facere possit, quod est convenienter naturae. Non modo carum sibi quemque, verum etiam vehementer carum esse? Quo tandem modo? Ut nemo dubitet, eorum omnia officia quo spectare, quid sequi, quid fugere debeant? Id enim volumus, id contendimus, ut officii fructus sit ipsum officium. Aliis esse maiora, illud dubium, ad id, quod summum bonum dicitis, ecquaenam possit fieri accessio. Levatio igitur vitiorum magna fit in iis, qui habent ad virtutem progressionis aliquantum. Efficiens dici potest. Quid igitur dubitamus in tota eius natura quaerere quid sit effectum?
Quid dubitas igitur, inquam, summo bono a te ita constituto, ut id totum in non dolendo sit, id tenere unum, id tueri, id defendere? Cupit enim dícere nihil posse ad beatam vitam deesse sapienti.
Itaque quae sunt eorum consolationes, quae cohortationes, quae etiam monita et consilia scripta ad summos viros! Erat enim apud eos, ut est rerum ipsarum natura, sic dicendi exercitatio duplex. Nec vero audiendus Hieronymus, cui summum bonum est idem, quod vos interdum vel potius nimium saepe dicitis, nihil dolere.
Tum ego: Non mehercule, inquam, soleo temere contra Stoicos, non quo illis admodum assentiar, sed pudore impedior; Nam constitui virtus nullo modo potesti nisi ea, quae sunt prima naturae, ut ad summam pertinentia tenebit. Nam de summo mox, ut dixi, videbimus et ad id explicandum disputationem omnem conferemus. Negabat igitur ullam esse artem, quae ipsa a se proficisceretur; Ergo hoc quidem apparet, nos ad agendum esse natos. De maximma autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et eius maxima partis administrari. Nihilne est in his rebus, quod dignum libero aut indignum esse ducamus? Quis non odit sordidos, vanos, leves, futtiles?
Si id dicis, vicimus. Prodest, inquit, mihi eo esse animo. Quippe, inquieta cum tam docuerim gradus istam rem non habere quam virtutem, in qua sit ipsum etíam beatum. Illa enim, quae prosunt aut quae nocent, aut bona sunt aut mala, quae sint paria necesse est. Esse tantam vim virtutis tantamque, ut ita dicam, auctoritatem honestatis, ut reliqua non illa quidem nulla, sed ita parva sint, ut nulla esse videantur. Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur. Facit enim ille duo seiuncta ultima bonorum, quae ut essent vera, coniungi debuerunt; Ut placet, inquit, etsi enim illud erat aptius, aequum cuique concedere. Summus dolor plures dies manere non potest? Erat enim Polemonis. Recte, inquit, intellegis.
Hoc etsi multimodis reprehendi potest, tamen accipio, quod dant. Quae est igitur causa istarum angustiarum? Ego quoque, inquit, didicerim libentius si quid attuleris, quam te reprehenderim. Sed ne, dum huic obsequor, vobis molestus sim. Quodsi ipsam honestatem undique pertectam atque absolutam. Qua exposita scire cupio quae causa sit, cur Zeno ab hac antiqua constitutione desciverit, quidnam horum ab eo non sit probatum; De quibus cupio scire quid sentias. Ita prorsus, inquam; Est enim tanti philosophi tamque nobilis audacter sua decreta defendere. Quis non odit sordidos, vanos, leves, futtiles? Quis Aristidem non mortuum diligit? Nihil enim hoc differt.
Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifice tamquam ex oraculo editur: Virtus ad beate vivendum se ipsa contenta est, et Quare? Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de ea re quaeri. Nisi autem rerum natura perspecta erit, nullo modo poterimus sensuum iudicia defendere. Sed quid sentiat, non videtis. Quod vestri quidem vel optime disputant, nihil opus esse eum, qui philosophus futurus sit, scire litteras. Nec tamen ille erat sapiens quis enim hoc aut quando aut ubi aut unde? Nam haec ipsa mihi erunt in promptu, quae modo audivi, nec ante aggrediar, quam te ab istis, quos dicis, instructum videro. Sed quae tandem ista ratio est? Ita fit beatae vitae domina fortuna, quam Epicurus ait exiguam intervenire sapienti. Quae enim dici Latine posse non arbitrabar, ea dicta sunt a te verbis aptis nec minus plane quam dicuntur a Graecis. Quicquid enim a sapientia proficiscitur, id continuo debet expletum esse omnibus suis partibus; Restatis igitur vos; Et summatim quidem haec erant de corpore animoque dicenda, quibus quasi informatum est quid hominis natura postulet. Ut ei, qui iucunde vixerit annos decem, si aeque vita iucunda menstrua addatur, quia momentum aliquod habeat ad iucundum accessio, bonum sit;
Quae cum ita sint, effectum est nihil esse malum, quod turpe non sit. Modo etiam paulum ad dexteram de via declinavi, ut ad Pericli sepulcrum accederem. In eo autem voluptas omnium Latine loquentium more ponitur, cum percipitur ea, quae sensum aliquem moveat, iucunditas. Sit ista in Graecorum levitate perversitas, qui maledictis insectantur eos, a quibus de veritate dissentiunt. Aufert enim sensus actionemque tollit omnem. Cum id fugiunt, re eadem defendunt, quae Peripatetici, verba. Duarum enim vitarum nobis erunt instituta capienda. Equidem, sed audistine modo de Carneade? Universa enim illorum ratione cum tota vestra confligendum puto. Collige omnia, quae soletis: Praesidium amicorum.
Facile est hoc cernere in primis puerorum aetatulis. Quod autem meum munus dicis non equidem recuso, sed te adiungo socium. Primum Theophrasti, Strato, physicum se voluit; Huius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam. Quia nec honesto quic quam honestius nec turpi turpius. Ut optime, secundum naturam affectum esse possit. Perfecto enim et concluso neque virtutibus neque amicitiis usquam locum esse, si ad voluptatem omnia referantur, nihil praeterea est magnopere dicendum. Sic igitur in homine perfectio ista in eo potissimum, quod est optimum, id est in virtute, laudatur. Odium autem et invidiam facile vitabis. Qui autem de summo bono dissentit de tota philosophiae ratione dissentit. Quis est tam dissimile homini. Scaevola tribunus plebis ferret ad plebem vellentne de ea re quaeri.
Quoniamque in iis rebus, quae neque in virtutibus sunt neque in vitiis, est tamen quiddam, quod usui possit esse, tollendum id non est. Quod quoniam in quo sit magna dissensio est, Carneadea nobis adhibenda divisio est, qua noster Antiochus libenter uti solet.
Quid enim? Graece donan, Latine voluptatem vocant. Ut optime, secundum naturam affectum esse possit. Quae diligentissime contra Aristonem dicuntur a Chryippo. Sit ista in Graecorum levitate perversitas, qui maledictis insectantur eos, a quibus de veritate dissentiunt. Quid ergo attinet dicere: Nihil haberem, quod reprehenderem, si finitas cupiditates haberent? Cuius ad naturam apta ratio vera illa et summa lex a philosophis dicitur. Quarum cum una sit, qua mores conformari putantur, differo eam partem, quae quasi stirps ets huius quaestionis. Nam qui valitudinem aestimatione aliqua dignam iudicamus neque eam tamen in bonis ponimus, idem censemus nullam esse tantam aestimationem, ut ea virtuti anteponatur. Ita multa dicunt, quae vix intellegam. Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; Ille igitur vidit, non modo quot fuissent adhuc philosophorum de summo bono, sed quot omnino esse possent sententiae. Pollicetur certe. Aliter homines, aliter philosophos loqui putas oportere?
Dolere malum est: in crucem qui agitur, beatus esse non potest. Vide ne ista sint Manliana vestra aut maiora etiam, si imperes quod facere non possim. Quodsi vultum tibi, si incessum fingeres, quo gravior viderere, non esses tui similis; Quis istud possit, inquit, negare? Cur igitur easdem res, inquam, Peripateticis dicentibus verbum nullum est, quod non intellegatur? In sapientem solum cadit, isque finis bonorum, ut ab ipsis Stoicis scriptum videmus, a Xenocrate atque ab Aristotele constitutus est. Illis videtur, qui illud non dubitant bonum dicere -; Quamquam te quidem video minime esse deterritum. Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur.
Nunc ita separantur, ut disiuncta sint, quo nihil potest esse perversius. Idem etiam dolorem saepe perpetiuntur, ne, si id non faciant, incidant in maiorem. Num quid tale Democritus? Ut pompa, ludis atque eius modi spectaculis teneantur ob eamque rem vel famem et sitim perferant? Studet enim meus is audire Cicero quaenam sit istius veteris, quam commemoras, Academiae de finibus bonorum Peripateticorumque sententia. Hoc mihi cum tuo fratre convenit. Item de contrariis, a quibus ad genera formasque generum venerunt. Fatebuntur Stoici haec omnia dicta esse praeclare, neque eam causam Zenoni desciscendi fuisse.
Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus. Ut pulsi recurrant? Nunc dicam de voluptate, nihil scilicet novi, ea tamen, quae te ipsum probaturum esse confidam. Ita prorsus, inquam; Est enim tanti philosophi tamque nobilis audacter sua decreta defendere. Quia, si mala sunt, is, qui erit in iis, beatus non erit. At quicum ioca seria, ut dicitur, quicum arcana, quicum occulta omnia? Cum enim fertur quasi torrens oratio, quamvis multa cuiusque modi rapiat, nihil tamen teneas, nihil apprehendas, nusquam orationem rapidam coerceas. Quo studio Aristophanem putamus aetatem in litteris duxisse? Apparet statim, quae sint officia, quae actiones.
An me, inquis, tam amentem putas, ut apud imperitos isto modo loquar? Epicurus autem cum in prima commendatione voluptatem dixisset, si eam, quam Aristippus, idem tenere debuit ultimum bonorum, quod ille; Quis enim est, qui non videat haec esse in natura rerum tria? Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sint voluptates, eas obscurari saepe et obrui. Cuius quidem, quoniam Stoicus fuit, sententia condemnata mihi videtur esse inanitas ista verborum. Quem enim ardorem studii censetis fuisse in Archimede, qui dum in pulvere quaedam describit attentius, ne patriam quidem captam esse senserit?
Etiam inchoatum, ut, si iuste depositum reddere in recte factis sit, in officiis ponatur depositum reddere; An vero, inquit, quisquam potest probare, quod perceptfum, quod. Iam in altera philosophiae parte. Iam autem Callipho aut Diodorus quo modo poterunt tibi istud concedere, qui ad honestatem aliud adiungant, quod ex eodem genere non sit? Si verbum sequimur, primum longius verbum praepositum quam bonum. Quis est, qui non oderit libidinosam, protervam adolescentiam? Cum id quoque, ut cupiebat, audivisset, evelli iussit eam, qua erat transfixus, hastam. At iam decimum annum in spelunca iacet. Qualem igitur hominem natura inchoavit? Quae diligentissime contra Aristonem dicuntur a Chryippo.
Quia voluptatem hanc esse sentiunt omnes, quam sensus accipiens movetur et iucunditate quadam perfunditur. Igitur ne dolorem quidem. Ratio quidem vestra sic cogit. Ergo, si semel tristior effectus est, hilara vita amissa est? Graece donan, Latine voluptatem vocant. Nemo nostrum credebat, eratque veri similius hunc mentiri, cuius interesset, quam illum, qui id se rogasse scripsisset, quod debuisset rogare.
Virtutibus igitur rectissime mihi videris et ad consuetudinem nostrae orationis vitia posuisse contraria. Quod, inquit, quamquam voluptatibus quibusdam est saepe iucundius, tamen expetitur propter voluptatem. Quis enim potest istis, quae te, ut ais, delectant, brevibus et acutis auditis de sententia decedere? Tantum dico, magis fuisse vestrum agere Epicuri diem natalem, quam illius testamento cavere ut ageretur. Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur. An vero, inquit, quisquam potest probare, quod perceptfum, quod. Neque solum ea communia, verum etiam paria esse dixerunt. Si vero id etiam explanare velles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas?
Sed quia studebat laudi et dignitati, multum in virtute processerat. Respondeat totidem verbis. An quod ita callida est, ut optime possit architectari voluptates? Itaque hic ipse iam pridem est reiectus; His similes sunt omnes, qui virtuti student levantur vitiis, levantur erroribus, nisi forte censes Ti. Apud imperitos tum illa dicta sunt, aliquid etiam coronae datum; Similiter sensus, cum accessit ad naturam, tuetur illam quidem, sed etiam se tuetur; Quid censes in Latino fore?
Quod quidem mihi si quando dictum est-est autem dictum non parum saepe-, etsi satis clemens sum in disputando, tamen interdum soleo subirasci. Ille igitur vidit, non modo quot fuissent adhuc philosophorum de summo bono, sed quot omnino esse possent sententiae.
Deinde prima illa, quae in congressu solemus: Quid tu, inquit, huc? Restincta enim sitis stabilitatem voluptatis habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est. Ne vitationem quidem doloris ipsam per se quisquam in rebus expetendis putavit, nisi etiam evitare posset. Ista similia non sunt, Cato, in quibus quamvis multum processeris tamen illud in eadem causa est, a quo abesse velis, donec evaseris; Est, ut dicis, inquit; Proclivi currit oratio.
In motu et in statu corporis nihil inest, quod animadvertendum esse ipsa natura iudicet? Eadem nunc mea adversum te oratio est.
Id est enim, de quo quaerimus. Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praeterquam quod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetenda. Itaque haec cum illis est dissensio, cum Peripateticis nulla sane. Aliam vero vim voluptatis esse, aliam nihil dolendi, nisi valde pertinax fueris, concedas necesse est. Itaque nostrum est-quod nostrum dico, artis est-ad ea principia, quae accepimus. Ex quo intellegitur officium medium quiddam esse, quod neque in bonis ponatur neque in contrariis.
Istud quidem, inquam, optime dicis, sed quaero nonne tibi faciendum idem sit nihil dicenti bonum, quod non rectum honestumque sit, reliquarum rerum discrimen omne tollenti. Immo istud quidem, inquam, quo loco quidque, nisi iniquum postulo, arbitratu meo.
Sapientem locupletat ipsa natura, cuius divitias Epicurus parabiles esse docuit. Ut optime, secundum naturam affectum esse possit. Si longus, levis. Ita enim se Athenis collocavit, ut sit paene unus ex Atticis, ut id etiam cognomen videatur habiturus.
Nec vero audiendus Hieronymus, cui summum bonum est idem, quod vos interdum vel potius nimium saepe dicitis, nihil dolere. Itaque non discedit ab eorum curatione, quibus praeposita vitam omnem debet gubernare, ut mirari satis istorum inconstantiam non possim. Est autem etiam actio quaedam corporis, quae motus et status naturae congruentis tenet; Hi autem ponunt illi quidem prima naturae, sed ea seiungunt a finibus et a summa bonorum; Addebat etiam se in legem Voconiam iuratum contra eam facere non audere, nisi aliter amicis videretur. Sic consequentibus vestris sublatis prima tolluntur. Cur id non ita fit? Neutrum vero, inquit ille. Ita relinquet duas, de quibus etiam atque etiam consideret. Crassus fuit, qui tamen solebat uti suo bono, ut hodie est noster Pompeius, cui recte facienti gratia est habenda;
Aufidio, praetorio, erudito homine, oculis capto, saepe audiebam, cum se lucis magis quam utilitatis desiderio moveri diceret. Atque hoc loco similitudines eas, quibus illi uti solent, dissimillimas proferebas. Quod etsi ingeniis magnis praediti quidam dicendi copiam sine ratione consequuntur, ars tamen est dux certior quam natura. Idem iste, inquam, de voluptate quid sentit? Nemo igitur esse beatus potest. Octavio fuit, cum illam severitatem in eo filio adhibuit, quem in adoptionem D. Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; Quid ergo aliud intellegetur nisi uti ne quae pars naturae neglegatur? Sic, et quidem diligentius saepiusque ista loquemur inter nos agemusque communiter. Sed ad haec, nisi molestum est, habeo quae velim. Qui convenit? Non enim, si malum est dolor, carere eo malo satis est ad bene vivendum. Nunc dicam de voluptate, nihil scilicet novi, ea tamen, quae te ipsum probaturum esse confidam. Et hanc quidem primam exigam a te operam, ut audias me quae a te dicta sunt refellentem.
Iam in altera philosophiae parte. Sextilio Rufo, cum is rem ad amicos ita deferret, se esse heredem Q. Claudii libidini, qui tum erat summo ne imperio, dederetur. Ea, quae dialectici nunc tradunt et docent, nonne ab illis instituta sunt aut inventa sunt? Hi autem ponunt illi quidem prima naturae, sed ea seiungunt a finibus et a summa bonorum; Hoc uno captus Erillus scientiam summum bonum esse defendit nec rem ullam aliam per se expetendam. Sed tu istuc dixti bene Latine, parum plane. Saepe ab Aristotele, a Theophrasto mirabiliter est laudata per se ipsa rerum scientia; Quid est, quod ab ea absolvi et perfici debeat? Quae quo sunt excelsiores, eo dant clariora indicia naturae.
Nec vero umquam summum bonum assequi quisquam posset, si omnia illa, quae sunt extra, quamquam expetenda, summo bono continerentur. Itaque et manendi in vita et migrandi ratio omnis iis rebus, quas supra dixi, metienda. Quae cum ita sint, effectum est nihil esse malum, quod turpe non sit. Potius inflammat, ut coercendi magis quam dedocendi esse videantur. Non dolere, inquam, istud quam vim habeat postea videro; In quibus doctissimi illi veteres inesse quiddam caeleste et divinum putaverunt. Nec vero hoc oratione solum, sed multo magis vita et factis et moribus comprobavit. Quid interest, nisi quod ego res notas notis verbis appello, illi nomina nova quaerunt, quibus idem dicant? Ita nemo beato beatior. Non potes, nisi retexueris illa.
Theophrastum tamen adhibeamus ad pleraque, dum modo plus in virtute teneamus, quam ille tenuit, firmitatis et roboris.
Quod quoniam in quo sit magna dissensio est, Carneadea nobis adhibenda divisio est, qua noster Antiochus libenter uti solet. Atque haec ita iustitiae propria sunt, ut sint virtutum reliquarum communia. Venit ad extremum; Cave putes quicquam esse verius. Nec tamen ullo modo summum pecudis bonum et hominis idem mihi videri potest. An hoc usque quaque, aliter in vita? Quarum ambarum rerum cum medicinam pollicetur, luxuriae licentiam pollicetur. Est enim tanti philosophi tamque nobilis audacter sua decreta defendere. Deinceps videndum est, quoniam satis apertum est sibi quemque natura esse carum, quae sit hominis natura. Audax negotium, dicerem impudens, nisi hoc institutum postea translatum ad philosophos nostros esset.
Quasi vero, inquit, perpetua oratio rhetorum solum, non etiam philosophorum sit. Tollitur beneficium, tollitur gratia, quae sunt vincla concordiae. Dicimus aliquem hilare vivere; Naturales divitias dixit parabiles esse, quod parvo esset natura contenta. Reperiam multos, vel innumerabilis potius, non tam curiosos nec tam molestos, quam vos estis, quibus, quid velim, facile persuadeam. Obscura, inquit, quaedam esse confiteor, nec tamen ab illis ita dicuntur de industria, sed inest in rebus ipsis obscuritas. An haec ab eo non dicuntur?
Quae qui non vident, nihil umquam magnum ac cognitione dignum amaverunt. Universa enim illorum ratione cum tota vestra confligendum puto. Nihil enim hoc differt. Tu autem, si tibi illa probabantur, cur non propriis verbis ea tenebas? Ita prorsus, inquam;
Sed hoc summum bonum, quod tertia significatione intellegitur, eaque vita, quae ex summo bono degitur, quia coniuncta ei virtus est. Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae, quid historiae cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot versuum memoria voluptatis affert? Cur, nisi quod turpis oratio est? Nonne igitur tibi videntur, inquit, mala? Sed dum efficere vultis beatum sapientem, cum maximas animo voluptates percipiat omnibusque partibus maiores quam corpore, quid occurrat non videtis. Aut unde est hoc contritum vetustate proverbium: quicum in tenebris? Qualem igitur hominem natura inchoavit? Quae enim cupiditates a natura proficiscuntur, facile explentur sine ulla iniuria, quae autem inanes sunt, iis parendum non est.
Sextilio Rufo, cum is rem ad amicos ita deferret, se esse heredem Q. At tu eadem ista dic in iudicio aut, si coronam times, dic in senatu. Alterum significari idem, ut si diceretur, officia media omnia aut pleraque servantem vivere.
Est tamen ea secundum naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur quam superiora omnia. Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur. Ita miser sit aliquando necesse est is, quem vos beatum semper vultis esse, nec vero id, dum omnia ad voluptatem doloremque referetis, efficietis umquam. Negabat igitur ullam esse artem, quae ipsa a se proficisceretur; Tantum dico, magis fuisse vestrum agere Epicuri diem natalem, quam illius testamento cavere ut ageretur. Quod autem magnum dolorem brevem, longinquum levem esse dicitis, id non intellego quale sit. Minime id quidem, inquam, alienum, multumque ad ea, quae quaerimus, explicatio tua ista profecerit. Quem ad modum quis ambulet, sedeat, qui ductus oris, qui vultus in quoque sit? Quamquam id quidem licebit iis existimare, qui legerint. Dolor ergo, id est summum malum, metuetur semper, etiamsi non aderit;
Quam haec sunt contraria! hic si definire, si dividere didicisset, si loquendi vim, si denique consuetudinem verborum teneret, numquam in tantas salebras incidisset. Sic enim maiores nostri labores non fugiendos tristissimo tamen verbo aerumnas etiam in deo nominaverunt.
Et si in ipsa gubernatione neglegentia est navis eversa, maius est peccatum in auro quam in palea. Quod autem patrocinium aut quae ista causa est voluptatis, quae nec testes ullos e claris viris nec laudatores poterit adhibere? Si ad corpus pertinentibus, rationes tuas te video compensare cum istis doloribus, non memoriam corpore perceptarum voluptatum; Profectus in exilium Tubulus statim nec respondere ausus; Quae fere omnia appellantur uno ingenii nomine, easque virtutes qui habent, ingeniosi vocantur. Hic, qui utrumque probat, ambobus debuit uti, sicut facit re, neque tamen dividit verbis. Non igitur de improbo, sed de callido improbo quaerimus, qualis Q. Quae autem natura suae primae institutionis oblita est? Idne consensisse de Calatino plurimas gentis arbitramur, primarium populi fuisse, quod praestantissimus fuisset in conficiendis voluptatibus? In motu et in statu corporis nihil inest, quod animadvertendum esse ipsa natura iudicet? De maximma autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et eius maxima partis administrari. Est enim perspicuum nullam artem ipsam in se versari, sed esse aliud artem ipsam, aliud quod propositum sit arti.
Audeo dicere, inquit. Nec vero alia sunt quaerenda contra Carneadeam illam sententiam. Et ais, si una littera commota sit, fore tota ut labet disciplina. Id mihi magnum videtur. Aderamus nos quidem adolescentes, sed multi amplissimi viri, quorum nemo censuit plus Fadiae dandum, quam posset ad eam lege Voconia pervenire. Ab his oratores, ab his imperatores ac rerum publicarum principes extiterunt. Mihi enim satis est, ipsis non satis. Quia nec honesto quic quam honestius nec turpi turpius. Qui autem esse poteris, nisi te amor ipse ceperit? At iste non dolendi status non vocatur voluptas. Sed ita falsa sunt ea, quae consequuntur, ut illa, e quibus haec nata sunt, vera esse non possint. Pauca mutat vel plura sane;
Quia nec honesto quic quam honestius nec turpi turpius. Quod eo liquidius faciet, si perspexerit rerum inter eas verborumne sit controversia. Itaque hic ipse iam pridem est reiectus; Hic si Peripateticus fuisset, permansisset, credo, in sententia, qui dolorem malum dicunt esse, de asperitate autem eius fortiter ferenda praecipiunt eadem, quae Stoici. Quis negat? Nulla profecto est, quin suam vim retineat a primo ad extremum. Tum Lucius: Mihi vero ista valde probata sunt, quod item fratri puto. Ergo adhuc, quantum equidem intellego, causa non videtur fuisse mutandi nominis. Proclivi currit oratio. Summae mihi videtur inscitiae. Octavio fuit, cum illam severitatem in eo filio adhibuit, quem in adoptionem D. Utilitatis causa amicitia est quaesita.
Et quidem, inquit, vehementer errat; Maximus dolor, inquit, brevis est. Hic quoque suus est de summoque bono dissentiens dici vere Peripateticus non potest. Quippe: habes enim a rhetoribus;
Itaque contra est, ac dicitis; Sed haec omittamus; Hoc etsi multimodis reprehendi potest, tamen accipio, quod dant. Nemo igitur esse beatus potest. Illo enim addito iuste fit recte factum, per se autem hoc ipsum reddere in officio ponitur. Quid censes eos esse facturos, qui omnino virtutem a bonorum fine segregaverunt, Epicurum, Hieronymum, illos etiam, si qui Carneadeum finem tueri volunt? Ego autem existimo, si honestum esse aliquid ostendero, quod sit ipsum vi sua propter seque expetendum, iacere vestra omnia. Hoc mihi cum tuo fratre convenit. Etsi ea quidem, quae adhuc dixisti, quamvis ad aetatem recte isto modo dicerentur. Certe non potest.
Cum sciret confestim esse moriendum eamque mortem ardentiore studio peteret, quam Epicurus voluptatem petendam putat. Quod si ita se habeat, non possit beatam praestare vitam sapientia. Magni enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam. Primum enim, si vera sunt ea, quorum recordatione te gaudere dicis, hoc est, si vera sunt tua scripta et inventa, gaudere non potes. Quid enim ab antiquis ex eo genere, quod ad disserendum valet, praetermissum est? Primum divisit ineleganter; At vero illa, quae Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper tibi in ore sunt in iudiciis, in senatu. At iste non dolendi status non vocatur voluptas. Certe non potest.
Nam aliquando posse recte fieri dicunt nulla expectata nec quaesita voluptate. Sed est forma eius disciplinae, sicut fere ceterarum, triplex: una pars est naturae, disserendi altera, vivendi tertia. Expectoque quid ad id, quod quaerebam, respondeas. Verum hoc loco sumo verbis his eandem certe vim voluptatis Epicurum nosse quam ceteros. Itaque contra est, ac dicitis; Ergo infelix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est? Itaque eo, quale sit, breviter, ut tempus postulat, constituto accedam ad omnia tua, Torquate, nisi memoria forte defecerit. Sunt etiam turpitudines plurimae, quae, nisi honestas natura plurimum valeat, cur non cadant in sapientem non est facile defendere. Fieri, inquam, Triari, nullo pacto potest, ut non dicas, quid non probes eius, a quo dissentias. Hunc vos beatum; Ecce aliud simile dissimile. Polemoni et iam ante Aristoteli ea prima visa sunt, quae paulo ante dixi.
Quid interest, nisi quod ego res notas notis verbis appello, illi nomina nova quaerunt, quibus idem dicant? Quoniamque non dubium est quin in iis, quae media dicimus, sit aliud sumendum, aliud reiciendum, quicquid ita fit aut dicitur, omne officio continetur. Nam et a te perfici istam disputationem volo, nec tua mihi oratio longa videri potest. Nam cum Academicis incerta luctatio est, qui nihil affirmant et quasi desperata cognitione certi id sequi volunt, quodcumque veri simile videatur. Murenam te accusante defenderem. Quid iudicant sensus?
Princeps huius civitatis Phalereus Demetrius cum patria pulsus esset iniuria, ad Ptolomaeum se regem Alexandream contulit. Atque ut ceteri dicere existimantur melius quam facere, sic hi mihi videntur facere melius quam dicere. Is enim percontando atque interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii respondissent, si quid videretur, diceret. Quid est enim aliud esse versutum? Sunt enim quasi prima elementa naturae, quibus ubertas orationis adhiberi vix potest, nec equidem eam cogito consectari. Itaque sensibus rationem adiunxit et ratione effecta sensus non reliquit. Experiamur igitur, inquit, etsi habet haec Stoicorum ratio difficilius quiddam et obscurius. Ergo, si semel tristior effectus est, hilara vita amissa est? Comprehensum, quod cognitum non habet? Idemne potest esse dies saepius, qui semel fuit? Nunc reliqua videamus, nisi aut ad haec, Cato, dicere aliquid vis aut nos iam longiores sumus.
Etsi qui potest intellegi aut cogitari esse aliquod animal, quod se oderit? Quare hoc videndum est, possitne nobis hoc ratio philosophorum dare. Quis negat? Quae quidem res efficit, ne necesse sit isdem de rebus semper quasi dictata decantare neque a commentariolis suis discedere. Atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, definitio est. Nemo igitur esse beatus potest. Aristoteles, Xenocrates, tota illa familia non dabit, quippe qui valitudinem, vires, divitias, gloriam, multa alia bona esse dicant, laudabilia non dicant. Isto modo ne improbos quidem, si essent boni viri. Quia dolori non voluptas contraria est, sed doloris privatio. Iubet igitur nos Pythius Apollo noscere nosmet ipsos. Quid ergo aliud intellegetur nisi uti ne quae pars naturae neglegatur? Idque testamento cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos pertinere?
Sed residamus, inquit, si placet. Deinde, ubi erubuit-vis enim est permagna naturae-, confugit illuc, ut neget accedere quicquam posse ad voluptatem nihil dolentis. Ita multa dicunt, quae vix intellegam. Ea, quae dialectici nunc tradunt et docent, nonne ab illis instituta sunt aut inventa sunt? Omnium enim rerum principia parva sunt, sed suis progressionibus usa augentur nec sine causa; Tum ille: Ain tandem? Sed finge non solum callidum eum, qui aliquid improbe faciat, verum etiam praepotentem, ut M.
Si enim, ut mihi quidem videtur, non explet bona naturae voluptas, iure praetermissa est; Sed vos squalidius, illorum vides quam niteat oratio. Utrum igitur tibi litteram videor an totas paginas commovere? Quae fere omnia appellantur uno ingenii nomine, easque virtutes qui habent, ingeniosi vocantur. Fadio Gallo, cuius in testamento scriptum esset se ab eo rogatum ut omnis hereditas ad filiam perveniret. Itaque eo, quale sit, breviter, ut tempus postulat, constituto accedam ad omnia tua, Torquate, nisi memoria forte defecerit. Id mihi magnum videtur. Et ille ridens: Video, inquit, quid agas; Qui est in parvis malis. Equidem etiam Epicurum, in physicis quidem, Democriteum puto. Itaque hic ipse iam pridem est reiectus;
Ita, quod certissimum est, pro vera certaque iustitia simulationem nobis iustitiae traditis praecipitisque quodam modo ut nostram stabilem conscientiam contemnamus, aliorum errantem opinionem aucupemur.
Haec quo modo conveniant, non sane intellego. Deinde concludebas summum malum esse dolorem, summum bonum voluptatem! Lucius Thorius Balbus fuit, Lanuvinus, quem meminisse tu non potes. Restatis igitur vos; Amicitiam autem adhibendam esse censent, quia sit ex eo genere, quae prosunt. Cum autem progrediens confirmatur animus, agnoscit ille quidem naturae vim, sed ita, ut progredi possit longius, per se sit tantum inchoata. Et ais, si una littera commota sit, fore tota ut labet disciplina. Dic in quovis conventu te omnia facere, ne doleas. Theophrastum tamen adhibeamus ad pleraque, dum modo plus in virtute teneamus, quam ille tenuit, firmitatis et roboris.
Apparet statim, quae sint officia, quae actiones. Nec vero pietas adversus deos nec quanta iis gratia debeatur sine explicatione naturae intellegi potest. Vide ne ista sint Manliana vestra aut maiora etiam, si imperes quod facere non possim. Cur ad reliquos Pythagoreos, Echecratem, Timaeum, Arionem, Locros, ut, cum Socratem expressisset, adiungeret Pythagoreorum disciplinam eaque, quae Socrates repudiabat, addisceret? Sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus. Ecce aliud simile dissimile. Restincta enim sitis stabilitatem voluptatis habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est. Videsne ut, quibus summa est in voluptate, perspicuum sit quid iis faciendum sit aut non faciendum?
Atque his tribus generibus honestorum notatis quartum sequitur et in eadem pulchritudine et aptum ex illis tribus, in quo inest ordo et moderatio. Nunc dicam de voluptate, nihil scilicet novi, ea tamen, quae te ipsum probaturum esse confidam.
Quid tibi, Torquate, quid huic Triario litterae, quid historiae cognitioque rerum, quid poetarum evolutio, quid tanta tot versuum memoria voluptatis affert? Illud dico, ea, quae dicat, praeclare inter se cohaerere. Ac tamen, ne cui loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam. Non quaeritur autem quid naturae tuae consentaneum sit, sed quid disciplinae. Re mihi non aeque satisfacit, et quidem locis pluribus. Quorum omnium quae sint notitiae, quae quidem significentur rerum vocabulis, quaeque cuiusque vis et natura sit mox videbimus. Quamquam ab iis philosophiam et omnes ingenuas disciplinas habemus; Eademne, quae restincta siti? Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; Huic mori optimum esse propter desperationem sapientiae, illi propter spem vivere.
Non laboro, inquit, de nomine. Quid interest, nisi quod ego res notas notis verbis appello, illi nomina nova quaerunt, quibus idem dicant? Cave putes quicquam esse verius. Sin eam, quam Hieronymus, ne fecisset idem, ut voluptatem illam Aristippi in prima commendatione poneret. Hac videlicet ratione, quod ea, quae externa sunt, iis tuemur officiis, quae oriuntur a suo cuiusque genere virtutis. Oculorum, inquit Plato, est in nobis sensus acerrimus, quibus sapientiam non cernimus. Theophrastum tamen adhibeamus ad pleraque, dum modo plus in virtute teneamus, quam ille tenuit, firmitatis et roboris. Ecce aliud simile dissimile. Quare si potest esse beatus is, qui est in asperis reiciendisque rebus, potest is quoque esse. Quorum sine causa fieri nihil putandum est. In quibus doctissimi illi veteres inesse quiddam caeleste et divinum putaverunt.
Quo tandem modo? Quid igitur, inquit, eos responsuros putas? Nec enim, dum metuit, iustus est, et certe, si metuere destiterit, non erit; Itaque illa non dico me expetere, sed legere, nec optare, sed sumere, contraria autem non fugere, sed quasi secernere. Cum autem venissemus in Academiae non sine causa nobilitata spatia, solitudo erat ea, quam volueramus. An hoc usque quaque, aliter in vita? Cum id fugiunt, re eadem defendunt, quae Peripatetici, verba. Cum praesertim illa perdiscere ludus esset. Conferam tecum, quam cuique verso rem subicias; Mihi, inquam, qui te id ipsum rogavi?
Certe nihil nisi quod possit ipsum propter se iure laudari.
Hi autem ponunt illi quidem prima naturae, sed ea seiungunt a finibus et a summa bonorum; Stoici autem, quod finem bonorum in una virtute ponunt, similes sunt illorum; Ut in geometria, prima si dederis, danda sunt omnia. Laelius clamores sofòw ille so lebat Edere compellans gumias ex ordine nostros. Nunc agendum est subtilius. Quia dolori non voluptas contraria est, sed doloris privatio. Sed non sunt in eo genere tantae commoditates corporis tamque productae temporibus tamque multae. Quis enim potest istis, quae te, ut ais, delectant, brevibus et acutis auditis de sententia decedere?
Nam nisi hoc optineatur, id solum bonum esse, quod honestum sit, nullo modo probari possit beatam vitam virtute effici.
Quis, quaeso, inquit, est, qui quid sit voluptas nesciat, aut qui, quo magis id intellegat, definitionem aliquam desideret? Quod et posse fieri intellegimus et saepe etiam videmus, et perspicuum est nihil ad iucunde vivendum reperiri posse, quod coniunctione tali sit aptius. Itaque quantum adiit periculum! ad honestatem enim illum omnem conatum suum referebat, non ad voluptatem. Itaque ad tempus ad Pisonem omnes. Et summatim quidem haec erant de corpore animoque dicenda, quibus quasi informatum est quid hominis natura postulet. Habes, inquam, Cato, formam eorum, de quibus loquor, philosophorum. Sed quod proximum fuit non vidit. Videsne quam sit magna dissensio? Avaritiamne minuis? Sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus.
Quod nisi ita efficitur, quae Theophrastus de fortuna, de dolore, de cruciatu corporis dixit, cum quibus coniungi vitam beatam nullo modo posse putavit, vereor, ne vera sint. Voluptatis causa, etiam si eam non consequare, aut non dolendi, etiam si id assequi nequeas, aut eorum, quae secundum naturam sunt, adipiscendi, etiam si nihil consequare.
Quae enim cupiditates a natura proficiscuntur, facile explentur sine ulla iniuria, quae autem inanes sunt, iis parendum non est. Aberat omnis dolor, qui si adesset, nec molliter ferret et tamen medicis plus quam philosophis uteretur.
Quanta autem ab illis varietas argumentorum ratione concludentium eorumque cum captiosis interrogationibus dissimilitudo! Quid, quod plurimis locis quasi denuntiant, ut neque sensuum fidem sine ratione nec rationis sensibus exquiramus?
Nondum autem explanatum satis, erat, quid maxime natura vellet. Oratio me istius philosophi non offendit; Quem Tiberina descensio festo illo die tanto gaudio affecit, quanto L. Non est igitur voluptas bonum. Vides igitur, si amicitiam sua caritate metiare, nihil esse praestantius, sin emolumento, summas familiaritates praediorum fructuosorum mercede superari. Mihi quidem Antiochum, quem audis, satis belle videris attendere. Sed quanta sit alias, nunc tantum possitne esse tanta. Huic ego, si negaret quicquam interesse ad beate vivendum quali uteretur victu, concederem, laudarem etiam;
Prodest, inquit, mihi eo esse animo. Quamvis enim depravatae non sint, pravae tamen esse possunt. Dolor ergo, id est summum malum, metuetur semper, etiamsi non aderit; Sint ista Graecorum; Nec mihi illud dixeris: Haec enim ipsa mihi sunt voluptati, et erant illa Torquatis. Eam si varietatem diceres, intellegerem, ut etiam non dicente te intellego; An eum locum libenter invisit, ubi Demosthenes et Aeschines inter se decertare soliti sunt?
Nam haec ipsa mihi erunt in promptu, quae modo audivi, nec ante aggrediar, quam te ab istis, quos dicis, instructum videro. Non est igitur voluptas bonum. Neminem videbis ita laudatum, ut artifex callidus comparandarum voluptatum diceretur. Iam id ipsum absurdum, maximum malum neglegi. Somnum denique nobis, nisi requietem corporibus et is medicinam quandam laboris afferret, contra naturam putaremus datum; Scio enim esse quosdam, qui quavis lingua philosophari possint; Sin aliud quid voles, postea. Ergo id est convenienter naturae vivere, a natura discedere. Quo modo? Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifice tamquam ex oraculo editur: Virtus ad beate vivendum se ipsa contenta est, et Quare?
Quae cum praeponunt, ut sit aliqua rerum selectio, naturam videntur sequi; Invidiosum nomen est, infame, suspectum. Itaque his sapiens semper vacabit. Iam doloris medicamenta illa Epicurea tamquam de narthecio proment: Si gravis, brevis; Nam, ut sint illa vendibiliora, haec uberiora certe sunt. Tollenda est atque extrahenda radicitus. Tum Piso: Quoniam igitur aliquid omnes, quid Lucius noster? Qua exposita scire cupio quae causa sit, cur Zeno ab hac antiqua constitutione desciverit, quidnam horum ab eo non sit probatum; Respondent extrema primis, media utrisque, omnia omnibus. Proclivi currit oratio.
Hanc quoque iucunditatem, si vis, transfer in animum; Ita ceterorum sententiis semotis relinquitur non mihi cum Torquato, sed virtuti cum voluptate certatio. Aristoteles, Xenocrates, tota illa familia non dabit, quippe qui valitudinem, vires, divitias, gloriam, multa alia bona esse dicant, laudabilia non dicant. Quid, si non modo utilitatem tibi nullam afferet, sed iacturae rei familiaris erunt faciendae, labores suscipiendi, adeundum vitae periculum? Quonam, inquit, modo? Quamquam haec quidem praeposita recte et reiecta dicere licebit. Qui enim existimabit posse se miserum esse beatus non erit.
Itaque hic ipse iam pridem est reiectus; Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris? Ostendit pedes et pectus. Sin autem est in ea, quod quidam volunt, nihil impedit hanc nostram comprehensionem summi boni. Sextilio Rufo, cum is rem ad amicos ita deferret, se esse heredem Q. Ut nemo dubitet, eorum omnia officia quo spectare, quid sequi, quid fugere debeant?
Quae cum ita sint, effectum est nihil esse malum, quod turpe non sit. Ita est quoddam commune officium sapientis et insipientis, ex quo efficitur versari in iis, quae media dicamus. Obscura, inquit, quaedam esse confiteor, nec tamen ab illis ita dicuntur de industria, sed inest in rebus ipsis obscuritas. Sed emolumenta communia esse dicuntur, recte autem facta et peccata non habentur communia. Sumenda potius quam expetenda. Non ego tecum iam ita iocabor, ut isdem his de rebus, cum L. Ego autem tibi, Piso, assentior usu hoc venire, ut acrius aliquanto et attentius de claris viris locorum admonitu cogitemus. Eorum enim omnium multa praetermittentium, dum eligant aliquid, quod sequantur, quasi curta sententia; Aut, Pylades cum sis, dices te esse Orestem, ut moriare pro amico? Sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus. Bonum liberi: misera orbitas. Ita graviter et severe voluptatem secrevit a bono.
Quare attende, quaeso. Virtutis, magnitudinis animi, patientiae, fortitudinis fomentis dolor mitigari solet. Magni enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam. Eodem modo is enim tibi nemo dabit, quod, expetendum sit, id esse laudabile. Hic Speusippus, hic Xenocrates, hic eius auditor Polemo, cuius illa ipsa sessio fuit, quam videmus. Restatis igitur vos; Nam si dicent ab illis has res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est cur tam multos legant, quam legendi sunt. Theophrastum tamen adhibeamus ad pleraque, dum modo plus in virtute teneamus, quam ille tenuit, firmitatis et roboris. Nos commodius agimus. In parvis enim saepe, qui nihil eorum cogitant, si quando iis ludentes minamur praecipitaturos alicunde, extimescunt.
Quamquam ab iis philosophiam et omnes ingenuas disciplinas habemus; Idque testamento cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos pertinere? Cur tantas regiones barbarorum pedibus obiit, tot maria transmisit? Et quidem, inquit, vehementer errat; Vobis autem, quibus nihil est aliud propositum nisi rectum atque honestum, unde officii, unde agendi principlum nascatur non reperietis. Sin aliud quid voles, postea. Quid enim? Equidem etiam Epicurum, in physicis quidem, Democriteum puto. Ita finis bonorum existit secundum naturam vivere sic affectum, ut optime is affici possit ad naturamque accommodatissime. Memini me adesse P. Nosti, credo, illud: Nemo pius est, qui pietatem-; Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse videamur? Est, ut dicis, inquit; A mene tu? Itaque e contrario moderati aequabilesque habitus, affectiones ususque corporis apti esse ad naturam videntur. Qui est in parvis malis.
Hoc loco discipulos quaerere videtur, ut, qui asoti esse velint, philosophi ante fiant. Est autem etiam actio quaedam corporis, quae motus et status naturae congruentis tenet; Vitiosum est enim in dividendo partem in genere numerare. Quae cum magnifice primo dici viderentur, considerata minus probabantur. Sed nonne merninisti licere mihi ista probare, quae sunt a te dicta? Gloriosa ostentatio in constituendo summo bono. Praeclarae mortes sunt imperatoriae;
Appellet haec desideria naturae, cupiditatis nomen servet alio, ut eam, cum de avaritia, cum de intemperantia, cum de maximis vitiis loquetur, tamquam capitis accuset. Quibusnam praeteritis? Nec vero pietas adversus deos nec quanta iis gratia debeatur sine explicatione naturae intellegi potest. Primum Theophrasti, Strato, physicum se voluit; Tum ille: Finem, inquit, interrogandi, si videtur, quod quidem ego a principio ita me malle dixeram hoc ipsum providens, dialecticas captiones. Quare, quoniam de primis naturae commodis satis dietum est nunc de maioribus consequentibusque videamus.
Quae quod Aristoni et Pyrrhoni omnino visa sunt pro nihilo, ut inter optime valere et gravissime aegrotare nihil prorsus dicerent interesse, recte iam pridem contra eos desitum est disputari. E quo efficitur, non ut nos non intellegamus quae vis sit istius verbi, sed ut ille suo more loquatur, nostrum neglegat.
Elicerem ex te cogeremque, ut responderes, nisi vererer ne Herculem ipsum ea, quae pro salute gentium summo labore gessisset, voluptatis causa gessisse diceres.
Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur. Mihi enim satis est, ipsis non satis. Atque haec coniunctio confusioque virtutum tamen a philosophis ratione quadam distinguitur. Expectoque quid ad id, quod quaerebam, respondeas. Universa enim illorum ratione cum tota vestra confligendum puto. Non laboro, inquit, de nomine. Et tamen tantis vectigalibus ad liberalitatem utens etiam sine hac Pyladea amicitia multorum te benivolentia praeclare tuebere et munies. Sint ista Graecorum; Nec vero sum nescius esse utilitatem in historia, non modo voluptatem.
Vide, ne etiam menses! nisi forte eum dicis, qui, simul atque arripuit, interficit. Satis est tibi in te, satis in legibus, satis in mediocribus amicitiis praesidii. In eo autem voluptas omnium Latine loquentium more ponitur, cum percipitur ea, quae sensum aliquem moveat, iucunditas. Itaque his sapiens semper vacabit. Quo minus animus a se ipse dissidens secumque discordans gustare partem ullam liquidae voluptatis et liberae potest. Dempta enim aeternitate nihilo beatior Iuppiter quam Epicurus; Reicietur etiam Carneades, nec ulla de summo bono ratio aut voluptatis non dolendive particeps aut honestatis expers probabitur. Ab hoc autem quaedam non melius quam veteres, quaedam omnino relicta. Si enim ita est, vide ne facinus facias, cum mori suadeas.
Nec vero ut voluptatem expetat, natura movet infantem, sed tantum ut se ipse diligat, ut integrum se salvumque velit.
Primum Theophrasti, Strato, physicum se voluit;
Ut nemo dubitet, eorum omnia officia quo spectare, quid sequi, quid fugere debeant? Res enim concurrent contrariae. De maximma autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et eius maxima partis administrari. De maximma autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et eius maxima partis administrari. Hunc vos beatum; Octavium, Marci filium, familiarem meum, confici vidi, nec vero semel nec ad breve tempus, sed et saepe et plane diu. Nam aliquando posse recte fieri dicunt nulla expectata nec quaesita voluptate.
Res enim concurrent contrariae. Non quaero, quid dicat, sed quid convenienter possit rationi et sententiae suae dicere. At quanta conantur! Mundum hunc omnem oppidum esse nostrum! Incendi igitur eos, qui audiunt, vides. Nam si +omnino nos+ neglegemus, in Aristonea vitia incidemus et peccata obliviscemurque quae virtuti ipsi principia dederimus; Quis est, qui non oderit libidinosam, protervam adolescentiam? Cognitio autem haec est una nostri, ut vim corporis animique norimus sequamurque eam vitam, quae rebus iis ipsis perfruatur. Ego quoque, inquit, didicerim libentius si quid attuleris, quam te reprehenderim.
At ille pellit, qui permulcet sensum voluptate. Cum ageremus, inquit, vitae beatum et eundem supremum diem, scribebamus haec. Iam argumenti ratione conclusi caput esse faciunt ea, quae perspicua dicunt, deinde ordinem sequuntur, tum, quid verum sit in singulis, extrema conclusio est. Experiamur igitur, inquit, etsi habet haec Stoicorum ratio difficilius quiddam et obscurius. Nam ista vestra: Si gravis, brevis; Quod est, ut dixi, habere ea, quae secundum naturam sint, vel omnia vel plurima et maxima. Si vero id etiam explanare velles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas? Quod cum ille dixisset et satis disputatum videretur, in oppidum ad Pomponium perreximus omnes. Tum Triarius: Posthac quidem, inquit, audacius. Conferam avum tuum Drusum cum C. Ergo adhuc, quantum equidem intellego, causa non videtur fuisse mutandi nominis. Quid enim me prohiberet Epicureum esse, si probarem, quae ille diceret? Quod praeceptum quia maius erat, quam ut ab homine videretur, idcirco assignatum est deo. Intrandum est igitur in rerum naturam et penitus quid ea postulet pervidendum;
Ita, quod certissimum est, pro vera certaque iustitia simulationem nobis iustitiae traditis praecipitisque quodam modo ut nostram stabilem conscientiam contemnamus, aliorum errantem opinionem aucupemur.
In qua quid est boni praeter summam voluptatem, et eam sempiternam? Laelius clamores sofòw ille so lebat Edere compellans gumias ex ordine nostros. Cur ad reliquos Pythagoreos, Echecratem, Timaeum, Arionem, Locros, ut, cum Socratem expressisset, adiungeret Pythagoreorum disciplinam eaque, quae Socrates repudiabat, addisceret? Ego autem tibi, Piso, assentior usu hoc venire, ut acrius aliquanto et attentius de claris viris locorum admonitu cogitemus. Vitae autem degendae ratio maxime quidem illis placuit quieta. Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. Etenim nec iustitia nec amicitia esse omnino poterunt, nisi ipsae per se expetuntur. ALIO MODO. Quid vero? -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. Qua tu etiam inprudens utebare non numquam. Itaque si aut requietem natura non quaereret aut eam posset alia quadam ratione consequi. Nemo igitur esse beatus potest. Docent enim nos, ut scis, dialectici, si ea, quae rem aliquam sequantur, falsa sint, falsam illam ipsam esse, quam sequantur. Nam si amitti vita beata potest, beata esse non potest. De maximma autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et eius maxima partis administrari.
Verum hoc loco sumo verbis his eandem certe vim voluptatis Epicurum nosse quam ceteros. Animi enim quoque dolores percipiet omnibus partibus maiores quam corporis. Non prorsus, inquit, omnisque, qui sine dolore sint, in voluptate, et ea quidem summa, esse dico. Idemne potest esse dies saepius, qui semel fuit?
-, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. Summum ením bonum exposuit vacuitatem doloris; Contemnit enim disserendi elegantiam, confuse loquitur. Atqui reperies, inquit, in hoc quidem pertinacem; Nam, ut sint illa vendibiliora, haec uberiora certe sunt. Idque testamento cavebit is, qui nobis quasi oraculum ediderit nihil post mortem ad nos pertinere? Quae cum praeponunt, ut sit aliqua rerum selectio, naturam videntur sequi; Quid, quod homines infima fortuna, nulla spe rerum gerendarum, opifices denique delectantur historia?
Quo modo? Sic, et quidem diligentius saepiusque ista loquemur inter nos agemusque communiter. Dicet pro me ipsa virtus nec dubitabit isti vestro beato M. Iam enim adesse poterit. Id enim ille summum bonum eu)qumi/an et saepe a)qambi/an appellat, id est animum terrore liberum. Bestiarum vero nullum iudicium puto. Ut proverbia non nulla veriora sint quam vestra dogmata. Ergo et avarus erit, sed finite, et adulter, verum habebit modum, et luxuriosus eodem modo.
Nec enim, omnes avaritias si aeque avaritias esse dixerimus, sequetur ut etiam aequas esse dicamus. Sit ista in Graecorum levitate perversitas, qui maledictis insectantur eos, a quibus de veritate dissentiunt. Pisone in eo gymnasio, quod Ptolomaeum vocatur, unaque nobiscum Q. Zenonis est, inquam, hoc Stoici. Deinde concludebas summum malum esse dolorem, summum bonum voluptatem! Lucius Thorius Balbus fuit, Lanuvinus, quem meminisse tu non potes. Quamquam id quidem, infinitum est in hac urbe; Audeo dicere, inquit. Prodest, inquit, mihi eo esse animo.
Ut Phidias potest a primo instituere signum idque perficere, potest ab alio inchoatum accipere et absolvere, huic est sapientia similis; Quod cum dixissent, ille contra. Itaque, ne si iucundissimis quidem nos somniis usuros putemus, Endymionis somnum nobis velimus dari, idque si accidat, mortis instar putemus. In quibus doctissimi illi veteres inesse quiddam caeleste et divinum putaverunt. Ab his oratores, ab his imperatores ac rerum publicarum principes extiterunt. Quaesita enim virtus est, non quae relinqueret naturam, sed quae tueretur.
Quae qui non vident, nihil umquam magnum ac cognitione dignum amaverunt. Maximeque eos videre possumus res gestas audire et legere velle, qui a spe gerendi absunt confecti senectute. Ita enim se Athenis collocavit, ut sit paene unus ex Atticis, ut id etiam cognomen videatur habiturus. Paria sunt igitur. Quis istum dolorem timet? Num igitur eum postea censes anxio animo aut sollicito fuisse? Atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, definitio est. Huius ego nunc auctoritatem sequens idem faciam. Quamquam haec quidem praeposita recte et reiecta dicere licebit. Quid, de quo nulla dissensio est? Tertium autem omnibus aut maximis rebus iis, quae secundum naturam sint, fruentem vivere.
Eadem fortitudinis ratio reperietur. Quod autem satis est, eo quicquid accessit, nimium est; Nam illud quidem adduci vix possum, ut ea, quae senserit ille, tibi non vera videantur. Quid ei reliquisti, nisi te, quoquo modo loqueretur, intellegere, quid diceret? Sed ego in hoc resisto; Quae cum dixisset, finem ille. Quia dolori non voluptas contraria est, sed doloris privatio. Nobis Heracleotes ille Dionysius flagitiose descivisse videtur a Stoicis propter oculorum dolorem. Inde sermone vario sex illa a Dipylo stadia confecimus. Quam multa vitiosa! summum enim bonum et malum vagiens puer utra voluptate diiudicabit, stante an movente? Non igitur bene.
Sed erat aequius Triarium aliquid de dissensione nostra iudicare. Deinde disputat, quod cuiusque generis animantium statui deceat extremum. Quid de Platone aut de Democrito loquar? Cupiditates non Epicuri divisione finiebat, sed sua satietate. Mihi, inquam, qui te id ipsum rogavi? Sit ista in Graecorum levitate perversitas, qui maledictis insectantur eos, a quibus de veritate dissentiunt. Ut id aliis narrare gestiant? Quis non odit sordidos, vanos, leves, futtiles?
Omnibus enim artibus volumus attributam esse eam, quae communis appellatur prudentia, quam omnes, qui cuique artificio praesunt, debent habere. Nec enim absolvi beata vita sapientis neque ad exitum perduci poterit, si prima quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivione obruentur.
Dulce amarum, leve asperum, prope longe, stare movere, quadratum rotundum. Eam si varietatem diceres, intellegerem, ut etiam non dicente te intellego; Qui si omnes veri erunt, ut Epicuri ratio docet, tum denique poterit aliquid cognosci et percipi. Dat enim intervalla et relaxat. Hoc tu nunc in illo probas. Collatio igitur ista te nihil iuvat.
Nam qui valitudinem aestimatione aliqua dignam iudicamus neque eam tamen in bonis ponimus, idem censemus nullam esse tantam aestimationem, ut ea virtuti anteponatur. Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. Ergo id est convenienter naturae vivere, a natura discedere. Ac tamen, ne cui loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam. Illud quaero, quid ei, qui in voluptate summum bonum ponat, consentaneum sit dicere. Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere. Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. Itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum instituendarum voluntates fieri propter voluptatem; Et si in ipsa gubernatione neglegentia est navis eversa, maius est peccatum in auro quam in palea. Concinnus deinde et elegans huius, Aristo, sed ea, quae desideratur, a magno philosopho, gravitas, in eo non fuit;
Quae est quaerendi ac disserendi, quae logikh dicitur, iste vester plane, ut mihi quidem videtur, inermis ac nudus est.
Itaque homo in primis ingenuus et gravis, dignus illa familiaritate Scipionis et Laelii, Panaetius, cum ad Q. Sed vobis voluptatum perceptarum recordatio vitam beatam facit, et quidem corpore perceptarum. Nam Pyrrho, Aristo, Erillus iam diu abiecti. Quid enim de amicitia statueris utilitatis causa expetenda vides. Quid enim mihi potest esse optatius quam cum Catone, omnium virtutum auctore, de virtutibus disputare? Respondeat totidem verbis. Quod cum dixissent, ille contra. Quod vestri non item. Tum Piso: Atqui, Cicero, inquit, ista studia, si ad imitandos summos viros spectant, ingeniosorum sunt; Quoniam, si dis placet, ab Epicuro loqui discimus. Una voluptas e multis obscuratur in illa vita voluptaria, sed tamen ea, quamvis parva sit, pars est eius vitae, quae posita est in voluptate. Et si turpitudinem fugimus in statu et motu corporis, quid est cur pulchritudinem non sequamur?
Quid enim est tam repugnans quam eundem dicere, quod honestum sit, solum id bonum esse, qui dicat appetitionem rerum ad vivendum accommodatarum natura profectam?
Quid ergo attinet dicere: Nihil haberem, quod reprehenderem, si finitas cupiditates haberent? Sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Platone intellegi potest, lusos videmus a Socrate.
Numquam hoc ita defendit Epicurus neque Metrodorus aut quisquam eorum, qui aut saperet aliquid aut ista didicisset. Et nemo nimium beatus est; Nam si +omnino nos+ neglegemus, in Aristonea vitia incidemus et peccata obliviscemurque quae virtuti ipsi principia dederimus; Sullae consulatum? Quid Zeno? Deinceps videndum est, quoniam satis apertum est sibi quemque natura esse carum, quae sit hominis natura. Sit enim idem caecus, debilis. Nunc omni virtuti vitium contrario nomine opponitur.
At ille pellit, qui permulcet sensum voluptate. Atque haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam ducit, quam omnes unam appellamus voluptatem. Esse tantam vim virtutis tantamque, ut ita dicam, auctoritatem honestatis, ut reliqua non illa quidem nulla, sed ita parva sint, ut nulla esse videantur. Scrupulum, inquam, abeunti; Faceres tu quidem, Torquate, haec omnia; Quare attendo te studiose et, quaecumque rebus iis, de quibus hic sermo est, nomina inponis, memoriae mando;
Summus dolor plures dies manere non potest? Quia nec honesto quic quam honestius nec turpi turpius. Videmus in quodam volucrium genere non nulla indicia pietatis, cognitionem, memoriam, in multis etiam desideria videmus. Societatem coniunctionis humanae munifice et aeque tuens iustitia dicitur, cui sunt adiunctae pietas, bonitas, liberalitas, benignitas, comitas, quaeque sunt generis eiusdem. Atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, definitio est. Videamus animi partes, quarum est conspectus illustrior;
Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praeterquam quod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetenda. Illo enim addito iuste fit recte factum, per se autem hoc ipsum reddere in officio ponitur. Sic enim censent, oportunitatis esse beate vivere. Sunt autem, qui dicant foedus esse quoddam sapientium, ut ne minus amicos quam se ipsos diligant. Quid enim est a Chrysippo praetermissum in Stoicis? Quos quidem dies quem ad modum agatis et in quantam hominum facetorum urbanitatem incurratis, non diconihil opus est litibus-; Ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fama gloriosum. Maximus dolor, inquit, brevis est. Respondent extrema primis, media utrisque, omnia omnibus. Qui autem de summo bono dissentit de tota philosophiae ratione dissentit. Si ad corpus pertinentibus, rationes tuas te video compensare cum istis doloribus, non memoriam corpore perceptarum voluptatum; Perge porro; Ergo omni animali illud, quod appetiti positum est in eo, quod naturae est accommodatum.
Cum ageremus, inquit, vitae beatum et eundem supremum diem, scribebamus haec. Sic consequentibus vestris sublatis prima tolluntur. Et ais, si una littera commota sit, fore tota ut labet disciplina. An vero displicuit ea, quae tributa est animi virtutibus tanta praestantia? Haeret in salebra. Tum ille: Ain tandem? Non enim actionis aut officii ratio impellit ad ea, quae secundum naturam sunt, petenda, sed ab iis et appetitio et actio commovetur. Quae hic rei publicae vulnera inponebat, eadem ille sanabat. Ut ad minora veniam, mathematici, poëtae, musici, medici denique ex hac tamquam omnium artificum officina profecti sunt.
Cum autem progrediens confirmatur animus, agnoscit ille quidem naturae vim, sed ita, ut progredi possit longius, per se sit tantum inchoata. Addidisti ad extremum etiam indoctum fuisse. Ita relinquet duas, de quibus etiam atque etiam consideret. Ita prorsus, inquam; Ut nemo dubitet, eorum omnia officia quo spectare, quid sequi, quid fugere debeant? Avaritiamne minuis? Sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus. Apparet statim, quae sint officia, quae actiones.
Aliter enim explicari, quod quaeritur, non potest. Sed ad haec, nisi molestum est, habeo quae velim. Quodsi, ne quo incommodo afficiare, non relinques amicum, tamen, ne sine fructu alligatus sis, ut moriatur optabis. Et summatim quidem haec erant de corpore animoque dicenda, quibus quasi informatum est quid hominis natura postulet. Themistocles quidem, cum ei Simonides an quis alius artem memoriae polliceretur, Oblivionis, inquit, mallem. Sed audiamus ipsum: Compensabatur, inquit, tamen cum his omnibus animi laetitia, quam capiebam memoria rationum inventorumque nostrorum. Zenonis est, inquam, hoc Stoici. Quae enim cupiditates a natura proficiscuntur, facile explentur sine ulla iniuria, quae autem inanes sunt, iis parendum non est. Nec vero pietas adversus deos nec quanta iis gratia debeatur sine explicatione naturae intellegi potest.
Nos quidem Virtutes sic natae sumus, ut tibi serviremus, aliud negotii nihil habemus. Quid enim est a Chrysippo praetermissum in Stoicis? Non igitur bene. Quem si tenueris, non modo meum Ciceronem, sed etiam me ipsum abducas licebit. Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; Nam si dicent ab illis has res esse tractatas, ne ipsos quidem Graecos est cur tam multos legant, quam legendi sunt. Quocirca eodem modo sapiens erit affectus erga amicum, quo in se ipsum, quosque labores propter suam voluptatem susciperet, eosdem suscipiet propter amici voluptatem. Est igitur officium eius generis, quod nec in bonis ponatur nec in contrariis. Si verbum sequimur, primum longius verbum praepositum quam bonum. Quid enim me prohiberet Epicureum esse, si probarem, quae ille diceret?
Quae qui non vident, nihil umquam magnum ac cognitione dignum amaverunt. Facete M. E quo efficitur, non ut nos non intellegamus quae vis sit istius verbi, sed ut ille suo more loquatur, nostrum neglegat. Quod maxime efficit Theophrasti de beata vita liber, in quo multum admodum fortunae datur. Sin autem est in ea, quod quidam volunt, nihil impedit hanc nostram comprehensionem summi boni. Vadem te ad mortem tyranno dabis pro amico, ut Pythagoreus ille Siculo fecit tyranno? Id enim volumus, id contendimus, ut officii fructus sit ipsum officium. Hoc autem loco tantum explicemus haec honesta, quae dico, praeterquam quod nosmet ipsos diligamus, praeterea suapte natura per se esse expetenda. Audeo dicere, inquit. Tria genera bonorum; Vide, ne magis, inquam, tuum fuerit, cum re idem tibi, quod mihi, videretur, non nova te rebus nomina inponere. Si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam invenisset inusitatam, inauditum quoque ei rei nomen inponere, cur non liceat Catoni? Sed potestne rerum maior esse dissensio? Qui cum praetor quaestionem inter sicarios exercuisset, ita aperte cepit pecunias ob rem iudicandam, ut anno proximo P.
Is enim percontando atque interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii respondissent, si quid videretur, diceret. Bonum ipsum etiam quid esset, fortasse, si opus fuisset, definisses aut quod esset natura adpetendum aut quod prodesset aut quod iuvaret aut quod liberet modo. Non autem hoc: igitur ne illud quidem. Ita nemo beato beatior. Igitur neque stultorum quisquam beatus neque sapientium non beatus. An est aliquid per se ipsum flagitiosum, etiamsi nulla comitetur infamia?
Quamquam te quidem video minime esse deterritum. Transfer idem ad modestiam vel temperantiam, quae est moderatio cupiditatum rationi oboediens. An est aliquid, quod te sua sponte delectet? Magni enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam. Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit? Paupertas si malum est, mendicus beatus esse nemo potest, quamvis sit sapiens. Quam haec sunt contraria! hic si definire, si dividere didicisset, si loquendi vim, si denique consuetudinem verborum teneret, numquam in tantas salebras incidisset. Verba tu fingas et ea dicas, quae non sentias?
Quod praeceptum quia maius erat, quam ut ab homine videretur, idcirco assignatum est deo. Sin kakan malitiam dixisses, ad aliud nos unum certum vitium consuetudo Latina traduceret. Sed tu istuc dixti bene Latine, parum plane. Cuius similitudine perspecta in formarum specie ac dignitate transitum est ad honestatem dictorum atque factorum. Quid ergo aliud intellegetur nisi uti ne quae pars naturae neglegatur? Illi enim inter se dissentiunt. Graecum enim hunc versum nostis omnes-: Suavis laborum est praeteritorum memoria. Quae cum dixisset, finem ille. Sed emolumenta communia esse dicuntur, recte autem facta et peccata non habentur communia. Quaesita enim virtus est, non quae relinqueret naturam, sed quae tueretur. Verum tamen cum de rebus grandioribus dicas, ipsae res verba rapiunt; Primum cur ista res digna odio est, nisi quod est turpis?
Hic ambiguo ludimur. Habes, inquam, Cato, formam eorum, de quibus loquor, philosophorum. Hanc in motu voluptatem -sic enim has suaves et quasi dulces voluptates appellat-interdum ita extenuat, ut M. Incommoda autem et commoda-ita enim estmata et dustmata appello-communia esse voluerunt, paria noluerunt. Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris? Concinnus deinde et elegans huius, Aristo, sed ea, quae desideratur, a magno philosopho, gravitas, in eo non fuit; Suo genere perveniant ad extremum; Quam multa vitiosa! summum enim bonum et malum vagiens puer utra voluptate diiudicabit, stante an movente?
Idque quo magis quidam ita faciunt, ut iure etiam reprehendantur, hoc magis intellegendum est haec ipsa nimia in quibusdam futura non fuisse, nisi quaedam essent modica natura. Vitiosum est enim in dividendo partem in genere numerare.
Respondeat totidem verbis. Quis istud possit, inquit, negare? An ea, quae per vinitorem antea consequebatur, per se ipsa curabit? Quod idem cum vestri faciant, non satis magnam tribuunt inventoribus gratiam. Sed haec quidem liberius ab eo dicuntur et saepius. Sunt autem, qui dicant foedus esse quoddam sapientium, ut ne minus amicos quam se ipsos diligant.
Sed fortuna fortis; Quia nec honesto quic quam honestius nec turpi turpius. Etsi qui potest intellegi aut cogitari esse aliquod animal, quod se oderit? Quis istud, quaeso, nesciebat? Bona autem corporis huic sunt, quod posterius posui, similiora. Atque ego: Scis me, inquam, istud idem sentire, Piso, sed a te opportune facta mentio est. Piso igitur hoc modo, vir optimus tuique, ut scis, amantissimus. Nullus est igitur cuiusquam dies natalis. Cuius similitudine perspecta in formarum specie ac dignitate transitum est ad honestatem dictorum atque factorum. In contemplatione et cognitione posita rerum, quae quia deorum erat vitae simillima, sapiente visa est dignissima.
At modo dixeras nihil in istis rebus esse, quod interesset. Quid enim me prohiberet Epicureum esse, si probarem, quae ille diceret?
Hoc positum in Phaedro a Platone probavit Epicurus sensitque in omni disputatione id fieri oportere. Respondebo me non quaerere, inquam, hoc tempore quid virtus efficere possit, sed quid constanter dicatur, quid ipsum a se dissentiat. Quo minus animus a se ipse dissidens secumque discordans gustare partem ullam liquidae voluptatis et liberae potest. Illud quaero, quid ei, qui in voluptate summum bonum ponat, consentaneum sit dicere. Paulum, cum regem Persem captum adduceret, eodem flumine invectio? Aut etiam, ut vestitum, sic sententiam habeas aliam domesticam, aliam forensem, ut in fronte ostentatio sit, intus veritas occultetur?
Quid, si efficio ut fateare me non modo quid sit voluptas scire-est enim iucundus motus in sensu-, sed etiam quid eam tu velis esse?
Addebat etiam se in legem Voconiam iuratum contra eam facere non audere, nisi aliter amicis videretur.
E quo efficitur, non ut nos non intellegamus quae vis sit istius verbi, sed ut ille suo more loquatur, nostrum neglegat. Et quae per vim oblatum stuprum volontaria morte lueret inventa est et qui interficeret filiam, ne stupraretur.
Nunc vero a primo quidem mirabiliter occulta natura est nec perspici nec cognosci potest. Hominum non spinas vellentium, ut Stoici, nec ossa nudantium, sed eorum, qui grandia ornate vellent, enucleate minora dicere. Ut proverbia non nulla veriora sint quam vestra dogmata. Itaque, ne si iucundissimis quidem nos somniis usuros putemus, Endymionis somnum nobis velimus dari, idque si accidat, mortis instar putemus. Deinde qui fit, ut ego nesciam, sciant omnes, quicumque Epicurei esse voluerunt? Scripsit enim et multis saepe verbis et breviter arteque in eo libro, quem modo nominavi, mortem nihil ad nos pertinere. Scio enim esse quosdam, qui quavis lingua philosophari possint; Atque adhuc ea dixi, causa cur Zenoni non fuisset, quam ob rem a superiorum auctoritate discederet.
Nec lapathi suavitatem acupenseri Galloni Laelius anteponebat, sed suavitatem ipsam neglegebat; Quae cum ita sint, effectum est nihil esse malum, quod turpe non sit. Qui cum praetor quaestionem inter sicarios exercuisset, ita aperte cepit pecunias ob rem iudicandam, ut anno proximo P. Nemo nostrum credebat, eratque veri similius hunc mentiri, cuius interesset, quam illum, qui id se rogasse scripsisset, quod debuisset rogare. At certe gravius. Maximas vero virtutes iacere omnis necesse est voluptate dominante. Maximas vero virtutes iacere omnis necesse est voluptate dominante. Sed utrum hortandus es nobis, Luci, inquit, an etiam tua sponte propensus es? A mene tu? Poterat autem inpune; Etsi ea quidem, quae adhuc dixisti, quamvis ad aetatem recte isto modo dicerentur.
Atque haec ita iustitiae propria sunt, ut sint virtutum reliquarum communia. Se dicere inter honestum et turpe nimium quantum, nescio quid inmensum, inter ceteras res nihil omnino interesse. Quare conare, quaeso. Hoc enim identidem dicitis, non intellegere nos quam dicatis voluptatem. Beatus sibi videtur esse moriens. Qui enim voluptatem ipsam contemnunt, iis licet dicere se acupenserem maenae non anteponere. Praeteritis, inquit, gaudeo. Stoici autem, quod finem bonorum in una virtute ponunt, similes sunt illorum;
Quid iudicant sensus? Quam nemo umquam voluptatem appellavit, appellat; Sunt enim quasi prima elementa naturae, quibus ubertas orationis adhiberi vix potest, nec equidem eam cogito consectari. Mihi vero, inquit, placet agi subtilius et, ut ipse dixisti, pressius. Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; Hominum non spinas vellentium, ut Stoici, nec ossa nudantium, sed eorum, qui grandia ornate vellent, enucleate minora dicere. Quam multa vitiosa! summum enim bonum et malum vagiens puer utra voluptate diiudicabit, stante an movente? Sed quid sentiat, non videtis. Quae ista amicitia est? Huic ego, si negaret quicquam interesse ad beate vivendum quali uteretur victu, concederem, laudarem etiam; Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur.
An haec ab eo non dicuntur? Quid de Pythagora? Et quis a Stoicis et quem ad modum diceretur, tamen ego quoque exponam, ut perspiciamus, si potuerimus, quidnam a Zenone novi sit allatum. Nec vero intermittunt aut admirationem earum rerum, quae sunt ab antiquis repertae, aut investigationem novarum. An dolor longissimus quisque miserrimus, voluptatem non optabiliorem diuturnitas facit? Hanc se tuus Epicurus omnino ignorare dicit quam aut qualem esse velint qui honestate summum bonum metiantur. Somnum denique nobis, nisi requietem corporibus et is medicinam quandam laboris afferret, contra naturam putaremus datum; Et si in ipsa gubernatione neglegentia est navis eversa, maius est peccatum in auro quam in palea. Et ille ridens: Age, age, inquit,-satis enim scite me nostri sermonis principium esse voluisti-exponamus adolescenti,. Ita enim vivunt quidam, ut eorum vita refellatur oratio. Eorum enim est haec querela, qui sibi cari sunt seseque diligunt.
Nos paucis ad haec additis finem faciamus aliquando; Bonum integritas corporis: misera debilitas. Ergo omni animali illud, quod appetiti positum est in eo, quod naturae est accommodatum. Tollitur beneficium, tollitur gratia, quae sunt vincla concordiae. Cum efficere non possit ut cuiquam, qui ipse sibi notus sit, hoc est qui suam naturam sensumque perspexerit, vacuitas doloris et voluptas idem esse videatur. Aderamus nos quidem adolescentes, sed multi amplissimi viri, quorum nemo censuit plus Fadiae dandum, quam posset ad eam lege Voconia pervenire. Illud quaero, quid ei, qui in voluptate summum bonum ponat, consentaneum sit dicere. Quam tu ponis in verbis, ego positam in re putabam. Quod dicit Epicurus etiam de voluptate, quae minime sint voluptates, eas obscurari saepe et obrui.
Sed non alienum est, quo facilius vis verbi intellegatur, rationem huius verbi faciendi Zenonis exponere. Sed quia studebat laudi et dignitati, multum in virtute processerat. Nemo nostrum credebat, eratque veri similius hunc mentiri, cuius interesset, quam illum, qui id se rogasse scripsisset, quod debuisset rogare. Utilitatis causa amicitia est quaesita. Nam qui sciet ubi quidque positum sit quaque eo veniat, is, etiamsi, quid obrutum erit, poterit eruere semperque esse in disputando suus. Gloriosa ostentatio in constituendo summo bono. Huc et illuc, Torquate, vos versetis licet, nihil in hac praeclara epistula scriptum ab Epicuro congruens et conveniens decretis eius reperietis. Quod non faceret, si in voluptate summum bonum poneret. Ea possunt paria non esse.
Et harum quidem rerum facilis est et expedita distinctio. De maximma autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et eius maxima partis administrari. Comprehensum, quod cognitum non habet? Aliter homines, aliter philosophos loqui putas oportere? Frater et T. Quem si tenueris, non modo meum Ciceronem, sed etiam me ipsum abducas licebit. Nec vero intermittunt aut admirationem earum rerum, quae sunt ab antiquis repertae, aut investigationem novarum. Ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fama gloriosum.
Magni enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam. Quid, si reviviscant Platonis illi et deinceps qui eorum auditores fuerunt, et tecum ita loquantur? Qui si omnes veri erunt, ut Epicuri ratio docet, tum denique poterit aliquid cognosci et percipi. Quae fere omnia appellantur uno ingenii nomine, easque virtutes qui habent, ingeniosi vocantur. Itaque his sapiens semper vacabit. Quippe, inquieta cum tam docuerim gradus istam rem non habere quam virtutem, in qua sit ipsum etíam beatum.
Atque haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam ducit, quam omnes unam appellamus voluptatem. Is enim percontando atque interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii respondissent, si quid videretur, diceret. Conferam tecum, quam cuique verso rem subicias; Videmusne ut pueri ne verberibus quidem a contemplandis rebus perquirendisque deterreantur? Non enim hilaritate nec lascivia nec risu aut ioco, comite levitatis, saepe etiam tristes firmitate et constantia sunt beati. Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur. Dici enim nihil potest verius. Indicant pueri, in quibus ut in speculis natura cernitur. Itaque ne iustitiam quidem recte quis dixerit per se ipsam optabilem, sed quia iucunditatis vel plurimum afferat. Cum autem negant ea quicquam ad beatam vitam pertinere, rursus naturam relinquunt. Quod cum ita sit, perspicuum est omnis rectas res atque laudabilis eo referri, ut cum voluptate vivatur.
Atqui reperies, inquit, in hoc quidem pertinacem; Si est nihil nisi corpus, summa erunt illa: valitudo, vacuitas doloris, pulchritudo, cetera. Etenim nec iustitia nec amicitia esse omnino poterunt, nisi ipsae per se expetuntur. Qui enim voluptatem ipsam contemnunt, iis licet dicere se acupenserem maenae non anteponere. Quid est enim aliud esse versutum? Quis enim redargueret? Quo minus animus a se ipse dissidens secumque discordans gustare partem ullam liquidae voluptatis et liberae potest. Hic Speusippus, hic Xenocrates, hic eius auditor Polemo, cuius illa ipsa sessio fuit, quam videmus. Suam denique cuique naturam esse ad vivendum ducem. Qui cum praetor quaestionem inter sicarios exercuisset, ita aperte cepit pecunias ob rem iudicandam, ut anno proximo P.
Aufidio, praetorio, erudito homine, oculis capto, saepe audiebam, cum se lucis magis quam utilitatis desiderio moveri diceret. Ac tamen, ne cui loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam.
Ea, quae dialectici nunc tradunt et docent, nonne ab illis instituta sunt aut inventa sunt? Et hunc idem dico, inquieta sed ad virtutes et ad vitia nihil interesse. Nam quibus rebus efficiuntur voluptates, eae non sunt in potestate sapientis. Cur fortior sit, si illud, quod tute concedis, asperum et vix ferendum putabit? Nos vero, inquit ille; Suam denique cuique naturam esse ad vivendum ducem. Quos qui tollunt et nihil posse percipi dicunt, ii remotis sensibus ne id ipsum quidem expedire possunt, quod disserunt. Praetereo multos, in bis doctum hominem et suavem, Hieronymum, quem iam cur Peripateticum appellem nescio.
Quocirca intellegi necesse est in ipsis rebus, quae discuntur et cognoscuntur, invitamenta inesse, quibus ad discendum cognoscendumque moveamur. Rationis enim perfectio est virtus; Quae duo sunt, unum facit. Quaero igitur, quo modo hae tantae commendationes a natura profectae subito a sapientia relictae sint. Sin ea non neglegemus neque tamen ad finem summi boni referemus, non multum ab Erilli levitate aberrabimus. In motu et in statu corporis nihil inest, quod animadvertendum esse ipsa natura iudicet?
Mihi quidem Antiochum, quem audis, satis belle videris attendere. Ex quo illud efficitur, qui bene cenent omnis libenter cenare, qui libenter, non continuo bene. Utilitatis causa amicitia est quaesita. Quid Zeno? Quasi ego id curem, quid ille aiat aut neget. Quamvis enim depravatae non sint, pravae tamen esse possunt.
Nec enim figura corporis nec ratio excellens ingenii humani significat ad unam hanc rem natum hominem, ut frueretur voluptatibus.
Mihi, inquam, qui te id ipsum rogavi? Iam illud quale tandem est, bona praeterita non effluere sapienti, mala meminisse non oportere? Quid ergo attinet gloriose loqui, nisi constanter loquare? Sed residamus, inquit, si placet. Sed ita falsa sunt ea, quae consequuntur, ut illa, e quibus haec nata sunt, vera esse non possint. Non quaero, quid dicat, sed quid convenienter possit rationi et sententiae suae dicere.
Dicet pro me ipsa virtus nec dubitabit isti vestro beato M. Atqui perspicuum est hominem e corpore animoque constare, cum primae sint animi partes, secundae corporis. Saepe ab Aristotele, a Theophrasto mirabiliter est laudata per se ipsa rerum scientia; Duo enim genera quae erant, fecit tria. Facillimum id quidem est, inquam. Dici enim nihil potest verius. Sed audiamus ipsum: Compensabatur, inquit, tamen cum his omnibus animi laetitia, quam capiebam memoria rationum inventorumque nostrorum. Quae cum essent dicta, discessimus.
Hoc ipsum elegantius poni meliusque potuit. Fortitudinis quaedam praecepta sunt ac paene leges, quae effeminari virum vetant in dolore.
Quin etiam ipsi voluptarii deverticula quaerunt et virtutes habent in ore totos dies voluptatemque primo dumtaxat expeti dicunt, deinde consuetudine quasi alteram quandam naturam effici, qua inpulsi multa faciant nullam quaerentes voluptatem.
Huc et illuc, Torquate, vos versetis licet, nihil in hac praeclara epistula scriptum ab Epicuro congruens et conveniens decretis eius reperietis. Sed ego in hoc resisto; Dempta enim aeternitate nihilo beatior Iuppiter quam Epicurus; Ut ad minora veniam, mathematici, poëtae, musici, medici denique ex hac tamquam omnium artificum officina profecti sunt. Comprehensum, quod cognitum non habet? Me ipsum esse dicerem, inquam, nisi mihi viderer habere bene cognitam voluptatem et satis firme conceptam animo atque comprehensam. Cur post Tarentum ad Archytam? Quid censes eos esse facturos, qui omnino virtutem a bonorum fine segregaverunt, Epicurum, Hieronymum, illos etiam, si qui Carneadeum finem tueri volunt? Nec enim, dum metuit, iustus est, et certe, si metuere destiterit, non erit; Et harum quidem rerum facilis est et expedita distinctio. Ex quo intellegitur officium medium quiddam esse, quod neque in bonis ponatur neque in contrariis.
Haec dicuntur inconstantissime. Ego autem tibi, Piso, assentior usu hoc venire, ut acrius aliquanto et attentius de claris viris locorum admonitu cogitemus. Quid ergo dubitamus, quin, si non dolere voluptas sit summa, non esse in voluptate dolor sit maximus? Hoc uno captus Erillus scientiam summum bonum esse defendit nec rem ullam aliam per se expetendam. Ab his oratores, ab his imperatores ac rerum publicarum principes extiterunt. Immo vero, inquit, ad beatissime vivendum parum est, ad beate vero satis. Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur. Quare conare, quaeso. Sed emolumenta communia esse dicuntur, recte autem facta et peccata non habentur communia. Frater et T. Non modo carum sibi quemque, verum etiam vehementer carum esse?
Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. Quis enim potest ea, quae probabilia videantur ei, non probare? Quod est, ut dixi, habere ea, quae secundum naturam sint, vel omnia vel plurima et maxima. Expectoque quid ad id, quod quaerebam, respondeas. Equidem etiam Epicurum, in physicis quidem, Democriteum puto.
Desideraret enim valitudinem, vacuitatem doloris, appeteret etiam conservationem sui earumque rerum custodiam finemque, sibi constitueret secundum naturam vivere. At enim, qua in vita est aliquid mali, ea beata esse non potest. Equidem e Cn. Utrum igitur percurri omnem Epicuri disciplinam placet an de una voluptate quaeri, de qua omne certamen est? At multis se probavit. Suo genere perveniant ad extremum; Nos quidem Virtutes sic natae sumus, ut tibi serviremus, aliud negotii nihil habemus. Quicquid enim a sapientia proficiscitur, id continuo debet expletum esse omnibus suis partibus; Prioris generis est docilitas, memoria; Res enim concurrent contrariae. Tecum optime, deinde etiam cum mediocri amico. Perspicuum est enim, nisi aequitas, fides, iustitia proficiscantur a natura, et si omnia haec ad utilitatem referantur, virum bonum non posse reperiri; Quis hoc dicit? Idem etiam dolorem saepe perpetiuntur, ne, si id non faciant, incidant in maiorem.
Quae contraria sunt his, malane? Efficiens dici potest. Sed nonne merninisti licere mihi ista probare, quae sunt a te dicta? Omnia peccata paria dicitis. Utrum igitur tibi litteram videor an totas paginas commovere? Non quam nostram quidem, inquit Pomponius iocans; Nam nisi hoc optineatur, id solum bonum esse, quod honestum sit, nullo modo probari possit beatam vitam virtute effici. Egone quaeris, inquit, quid sentiam? Ab his oratores, ab his imperatores ac rerum publicarum principes extiterunt. Quodsi ipsam honestatem undique pertectam atque absolutam. Utram tandem linguam nescio?
Illud enim rectum est quod katortwma dicebas contingitque sapienti soli, hoc autem inchoati cuiusdam officii est, non perfecti, quod cadere in non nullos insipientes potest. Sed ita falsa sunt ea, quae consequuntur, ut illa, e quibus haec nata sunt, vera esse non possint.
Atque his tribus generibus honestorum notatis quartum sequitur et in eadem pulchritudine et aptum ex illis tribus, in quo inest ordo et moderatio.
Hic ego: Pomponius quidem, inquam, noster iocari videtur, et fortasse suo iure. Cui vero in voluptate summum bonum est, huic omnia sensu, non ratione sunt iudicanda, eaque dicenda optima, quae sint suavissima.
Innumerabilia dici possunt in hanc sententiam, sed non necesse est. Non dolere, inquam, istud quam vim habeat postea videro; Respondent extrema primis, media utrisque, omnia omnibus. Incommoda autem et commoda-ita enim estmata et dustmata appello-communia esse voluerunt, paria noluerunt. Si qua in iis corrigere voluit, deteriora fecit. At enim, qua in vita est aliquid mali, ea beata esse non potest. Si est nihil nisi corpus, summa erunt illa: valitudo, vacuitas doloris, pulchritudo, cetera. Cuius quidem, quoniam Stoicus fuit, sententia condemnata mihi videtur esse inanitas ista verborum. Nunc omni virtuti vitium contrario nomine opponitur.
Praetereo multos, in bis doctum hominem et suavem, Hieronymum, quem iam cur Peripateticum appellem nescio. Non igitur bene. Maximeque eos videre possumus res gestas audire et legere velle, qui a spe gerendi absunt confecti senectute. Quae sequuntur igitur? Quid, cum volumus nomina eorum, qui quid gesserint, nota nobis esse, parentes, patriam, multa praeterea minime necessaria? In qua quid est boni praeter summam voluptatem, et eam sempiternam? Ergo omni animali illud, quod appetiti positum est in eo, quod naturae est accommodatum.
Res tota, Torquate, non doctorum hominum, velle post mortem epulis celebrari memoriam sui nominis. Est igitur officium eius generis, quod nec in bonis ponatur nec in contrariis. Quod autem meum munus dicis non equidem recuso, sed te adiungo socium. Quae duo sunt, unum facit. Nunc agendum est subtilius. Sed quia studebat laudi et dignitati, multum in virtute processerat. Quid nunc honeste dicit?
Quamvis enim depravatae non sint, pravae tamen esse possunt. Idem etiam dolorem saepe perpetiuntur, ne, si id non faciant, incidant in maiorem. Ac tamen, ne cui loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam. Qua ex cognitione facilior facta est investigatio rerum occultissimarum. Sed existimo te, sicut nostrum Triarium, minus ab eo delectari, quod ista Platonis, Aristoteli, Theophrasti orationis ornamenta neglexerit. Itaque in rebus minime obscuris non multus est apud eos disserendi labor. Hoc ne statuam quidem dicturam pater aiebat, si loqui posset. Quid enim ab antiquis ex eo genere, quod ad disserendum valet, praetermissum est? In primo enim ortu inest teneritas ac mollitia quaedam, ut nec res videre optimas nec agere possint.
Aliter autem vobis placet. Reguli reiciendam;
Sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Platone intellegi potest, lusos videmus a Socrate. Cuius similitudine perspecta in formarum specie ac dignitate transitum est ad honestatem dictorum atque factorum.
Quia, si mala sunt, is, qui erit in iis, beatus non erit. Sed et illum, quem nominavi, et ceteros sophistas, ut e Platone intellegi potest, lusos videmus a Socrate. Nec vero alia sunt quaerenda contra Carneadeam illam sententiam. Id quaeris, inquam, in quo, utrum respondero, verses te huc atque illuc necesse est. Non enim in selectione virtus ponenda erat, ut id ipsum, quod erat bonorum ultimum, aliud aliquid adquireret.
Neque enim vocum suavitate videntur aut novitate quadam et varietate cantandi revocare eos solitae, qui praetervehebantur, sed quia multa se scire profitebantur, ut homines ad earum saxa discendi cupiditate adhaerescerent. Octavio fuit, cum illam severitatem in eo filio adhibuit, quem in adoptionem D.
Verum hoc loco sumo verbis his eandem certe vim voluptatis Epicurum nosse quam ceteros. Sic enim censent, oportunitatis esse beate vivere. Expectoque quid ad id, quod quaerebam, respondeas. Non est igitur voluptas bonum. Animum autem reliquis rebus ita perfecit, ut corpus; Deinde concludebas summum malum esse dolorem, summum bonum voluptatem! Lucius Thorius Balbus fuit, Lanuvinus, quem meminisse tu non potes. Itaque contra est, ac dicitis; Quare istam quoque aggredere tractatam praesertim et ab aliis et a te ipso saepe, ut tibi deesse non possit oratio.
Ut, inquit, in fidibus pluribus, nisi nulla earum non ita contenta nervis sit, ut concentum servare possit, omnes aeque incontentae sint, sic peccata, quia discrepant, aeque discrepant;
De hominibus dici non necesse est. Sin dicit obscurari quaedam nec apparere, quia valde parva sint, nos quoque concedimus; Aliam vero vim voluptatis esse, aliam nihil dolendi, nisi valde pertinax fueris, concedas necesse est. Nec enim absolvi beata vita sapientis neque ad exitum perduci poterit, si prima quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivione obruentur. Haeret in salebra. Non risu potius quam oratione eiciendum? Non minor, inquit, voluptas percipitur ex vilissimis rebus quam ex pretiosissimis. Et ego: Piso, inquam, si est quisquam, qui acute in causis videre soleat quae res agatur. Polemoni et iam ante Aristoteli ea prima visa sunt, quae paulo ante dixi. Iam in altera philosophiae parte. Quid ergo attinet gloriose loqui, nisi constanter loquare? Sint ista Graecorum;
Ille vero, si insipiens-quo certe, quoniam tyrannus -, numquam beatus; Immo alio genere; Iam quae corporis sunt, ea nec auctoritatem cum animi partibus, comparandam et cognitionem habent faciliorem. Non semper, inquam; Stulti autem malorum memoria torquentur, sapientes bona praeterita grata recordatione renovata delectant. Semper enim ita adsumit aliquid, ut ea, quae prima dederit, non deserat. Habent enim et bene longam et satis litigiosam disputationem. Si sapiens, ne tum quidem miser, cum ab Oroete, praetore Darei, in crucem actus est. Disserendi artem nullam habuit. Quamquam id quidem licebit iis existimare, qui legerint.
Epicurei num desistunt de isdem, de quibus et ab Epicuro scriptum est et ab antiquis, ad arbitrium suum scribere? An obliviscimur, quantopere in audiendo in legendoque moveamur, cum pie, cum amice, cum magno animo aliquid factum cognoscimus? Tum ille: Tu autem cum ipse tantum librorum habeas, quos hic tandem requiris? In schola desinis. An id exploratum cuiquam potest esse, quo modo se hoc habiturum sit corpus, non dico ad annum, sed ad vesperum? Similiter sensus, cum accessit ad naturam, tuetur illam quidem, sed etiam se tuetur; Non ego tecum iam ita iocabor, ut isdem his de rebus, cum L. Atque hoc loco similitudines eas, quibus illi uti solent, dissimillimas proferebas. Quid ad utilitatem tantae pecuniae?
Cenasti in vita numquam bene, cum omnia in ista Consumis squilla atque acupensere cum decimano. Quid de Pythagora? Quod ea non occurrentia fingunt, vincunt Aristonem; Mihi quidem Homerus huius modi quiddam vidisse videatur in iis, quae de Sirenum cantibus finxerit. Sit sane ista voluptas. Quis negat? Deinde qui fit, ut ego nesciam, sciant omnes, quicumque Epicurei esse voluerunt? At, illa, ut vobis placet, partem quandam tuetur, reliquam deserit. An nisi populari fama? Primum quid tu dicis breve? Cur fortior sit, si illud, quod tute concedis, asperum et vix ferendum putabit? Te enim iudicem aequum puto, modo quae dicat ille bene noris. Sed quid ages tandem, si utilitas ab amicitia, ut fit saepe, defecerit? Nam prius a se poterit quisque discedere quam appetitum earum rerum, quae sibi conducant, amittere. Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia dominorum domus; Teneamus enim illud necesse est, cum consequens aliquod falsum sit, illud, cuius id consequens sit, non posse esse verum.
At enim hic etiam dolore. Iam argumenti ratione conclusi caput esse faciunt ea, quae perspicua dicunt, deinde ordinem sequuntur, tum, quid verum sit in singulis, extrema conclusio est. An est aliquid per se ipsum flagitiosum, etiamsi nulla comitetur infamia? Sed in ceteris artibus cum dicitur artificiose, posterum quodam modo et consequens putandum est, quod illi §pigennhmatikÒn appellant; Sed non sunt in eo genere tantae commoditates corporis tamque productae temporibus tamque multae. Rationis enim perfectio est virtus; Quae similitudo in genere etiam humano apparet. Omnia contraria, quos etiam insanos esse vultis. Beatus sibi videtur esse moriens. Negat esse eam, inquit, propter se expetendam. Quid affers, cur Thorius, cur Caius Postumius, cur omnium horum magister, Orata, non iucundissime vixerit? Quid de Pythagora?
Sic vester sapiens magno aliquo emolumento commotus cicuta, si opus erit, dimicabit. Quod cum dixissent, ille contra. Quae enim adhuc protulisti, popularia sunt, ego autem a te elegantiora desidero. Sed ad bona praeterita redeamus. Tu autem negas fortem esse quemquam posse, qui dolorem malum putet. Quae si potest singula consolando levare, universa quo modo sustinebit?
Sunt enim quasi prima elementa naturae, quibus ubertas orationis adhiberi vix potest, nec equidem eam cogito consectari. Somnum denique nobis, nisi requietem corporibus et is medicinam quandam laboris afferret, contra naturam putaremus datum; Illud mihi a te nimium festinanter dictum videtur, sapientis omnis esse semper beatos; Adsint etiam formosi pueri, qui ministrent, respondeat his vestis, argentum, Corinthium, locus ipse, aedificium-hos ergo asotos bene quidem vivere aut beate numquam dixerim.
Et quidem iure fortasse, sed tamen non gravissimum est testimonium multitudinis. Tantum dico, magis fuisse vestrum agere Epicuri diem natalem, quam illius testamento cavere ut ageretur. Ut in voluptate sit, qui epuletur, in dolore, qui torqueatur. Teneamus enim illud necesse est, cum consequens aliquod falsum sit, illud, cuius id consequens sit, non posse esse verum. Res enim concurrent contrariae. Sed quid sentiat, non videtis. Bonum patria: miserum exilium. Nosti, credo, illud: Nemo pius est, qui pietatem-; Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris?
Si scieris, inquit Carneades, aspidem occulte latere uspiam, et velle aliquem inprudentem super eam assidere, cuius mors tibi emolumentum futura sit, improbe feceris, nisi monueris ne assidat, sed inpunite tamen; Nihil opus est exemplis hoc facere longius.
Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifice tamquam ex oraculo editur: Virtus ad beate vivendum se ipsa contenta est, et Quare? Quid, si non sensus modo ei sit datus, verum etiam animus hominis?
Quis nostrum dixerit, quos non pudet ea, quae Stoici aspera dicunt, mala dicere, melius esse turpiter aliquid facere cum voluptate quam honeste cum dolore? An nisi populari fama? Praeclare enim Plato: Beatum, cui etiam in senectute contigerit, ut sapientiam verasque opiniones assequi possit. Cum efficere non possit ut cuiquam, qui ipse sibi notus sit, hoc est qui suam naturam sensumque perspexerit, vacuitas doloris et voluptas idem esse videatur. Tum ille: Tu autem cum ipse tantum librorum habeas, quos hic tandem requiris? Summum a vobis bonum voluptas dicitur.
Aperiendum est igitur, quid sit voluptas; Verum hoc loco sumo verbis his eandem certe vim voluptatis Epicurum nosse quam ceteros. Huic Epicurus praecentet, si potest, cui e viperino morsu venae viscerum Veneno inbutae taetros cruciatus cient! Sic Epicurus: Philocteta, st! brevis dolor. Tum ille: Ain tandem? Eadem nunc mea adversum te oratio est. Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere.
Quos ille, di inmortales, cum omnes artus ardere viderentur, cruciatus perferebat! nec tamen miser esse, quia summum id malum non erat, tantum modo laboriosus videbatur;
Sed quot homines, tot sententiae; Ut alios omittam, hunc appello, quem ille unum secutus est. Id enim volumus, id contendimus, ut officii fructus sit ipsum officium. Quodsi Graeci leguntur a Graecis isdem de rebus alia ratione compositis, quid est, cur nostri a nostris non legantur? Sed quid minus probandum quam esse aliquem beatum nec satis beatum? Deinde, ubi erubuit-vis enim est permagna naturae-, confugit illuc, ut neget accedere quicquam posse ad voluptatem nihil dolentis. Est tamen ea secundum naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur quam superiora omnia. Utrum igitur tibi litteram videor an totas paginas commovere? Ratio quidem vestra sic cogit. Claudii libidini, qui tum erat summo ne imperio, dederetur. Quae duo sunt, unum facit. Sin te auctoritas commovebat, nobisne omnibus et Platoni ipsi nescio quem illum anteponebas? Quis, quaeso, inquit, est, qui quid sit voluptas nesciat, aut qui, quo magis id intellegat, definitionem aliquam desideret?
De ingenio eius in his disputationibus, non de moribus quaeritur. Qui autem de summo bono dissentit de tota philosophiae ratione dissentit. Ea, quae dialectici nunc tradunt et docent, nonne ab illis instituta sunt aut inventa sunt? Dat enim id nobis solitudo, quod si qui deus diceret, numquam putarem me in Academia tamquam philosophum disputaturum. Collige omnia, quae soletis: Praesidium amicorum. Illi enim inter se dissentiunt. Dolere malum est: in crucem qui agitur, beatus esse non potest. Quis Aristidem non mortuum diligit? Occultum facinus esse potuerit, gaudebit; Ut in geometria, prima si dederis, danda sunt omnia. Bona autem corporis huic sunt, quod posterius posui, similiora.
Aliena dixit in physicis nec ea ipsa, quae tibi probarentur; Non enim hilaritate nec lascivia nec risu aut ioco, comite levitatis, saepe etiam tristes firmitate et constantia sunt beati. Satis est ad hoc responsum. Scrupulum, inquam, abeunti; Facile est hoc cernere in primis puerorum aetatulis. Cuius ad naturam apta ratio vera illa et summa lex a philosophis dicitur. Si verbum sequimur, primum longius verbum praepositum quam bonum. At negat Epicurus-hoc enim vestrum lumen estquemquam, qui honeste non vivat, iucunde posse vivere. Non quam nostram quidem, inquit Pomponius iocans; An hoc usque quaque, aliter in vita? Utilitatis causa amicitia est quaesita.
Videamus animi partes, quarum est conspectus illustrior; Cur tantas regiones barbarorum pedibus obiit, tot maria transmisit? Hic si Peripateticus fuisset, permansisset, credo, in sententia, qui dolorem malum dicunt esse, de asperitate autem eius fortiter ferenda praecipiunt eadem, quae Stoici. Alia quaedam dicent, credo, magna antiquorum esse peccata, quae ille veri investigandi cupidus nullo modo ferre potuerit. Atque adhuc ea dixi, causa cur Zenoni non fuisset, quam ob rem a superiorum auctoritate discederet. Verum enim diceret, idque Socratem, qui voluptatem nullo loco numerat, audio dicentem, cibi condimentum esse famem, potionis sitim. Frater et T. Mihi quidem Homerus huius modi quiddam vidisse videatur in iis, quae de Sirenum cantibus finxerit.
Ita enim vivunt quidam, ut eorum vita refellatur oratio. Quae cum praeponunt, ut sit aliqua rerum selectio, naturam videntur sequi; Itaque dicunt nec dubitant: mihi sic usus est, tibi ut opus est facto, fac. Innumerabilia dici possunt in hanc sententiam, sed non necesse est. Hoc sic expositum dissimile est superiori. Scripta sane et multa et polita, sed nescio quo pacto auctoritatem oratio non habet. Si enim sapiens aliquis miser esse possit, ne ego istam gloriosam memorabilemque virtutem non magno aestimandam putem. Quae cum essent dicta, discessimus. Rem unam praeclarissimam omnium maximeque laudandam, penitus viderent, quonam gaudio complerentur, cum tantopere eius adumbrata opinione laetentur? Longum est enim ad omnia respondere, quae a te dicta sunt.
Ego, quam ille praeponendam et magis eligendam, beatiorem hanc appello nec ullo minimo momento plus ei vitae tribuo quam Stoici. Nihil acciderat ei, quod nollet, nisi quod anulum, quo delectabatur, in mari abiecerat.
Ita enim vivunt quidam, ut eorum vita refellatur oratio. Itaque eo, quale sit, breviter, ut tempus postulat, constituto accedam ad omnia tua, Torquate, nisi memoria forte defecerit. Quid enim de amicitia statueris utilitatis causa expetenda vides. Summus dolor plures dies manere non potest? Desideraret enim valitudinem, vacuitatem doloris, appeteret etiam conservationem sui earumque rerum custodiam finemque, sibi constitueret secundum naturam vivere. Haec qui audierit, ut ridere non curet, discedet tamen nihilo firmior ad dolorem ferendum, quam venerat. Superiores tres erant, quae esse possent, quarum est una sola defensa, eaque vehementer. Tria genera bonorum; Qui convenit? Et nemo nimium beatus est;
Quis est tam dissimile homini. In primo enim ortu inest teneritas ac mollitia quaedam, ut nec res videre optimas nec agere possint.
Omnia contraria, quos etiam insanos esse vultis. Eamne rationem igitur sequere, qua tecum ipse et cum tuis utare, profiteri et in medium proferre non audeas? At enim, qua in vita est aliquid mali, ea beata esse non potest. Nam cui proposito sit conservatio sui, necesse est huic partes quoque sui caras suo genere laudabiles. Respondent extrema primis, media utrisque, omnia omnibus. Uterque enim summo bono fruitur, id est voluptate.
Expectoque quid ad id, quod quaerebam, respondeas. Rationis enim perfectio est virtus; Sed plane dicit quod intellegit. Quis animo aequo videt eum, quem inpure ac flagitiose putet vivere? Non est ista, inquam, Piso, magna dissensio. Nam et ille apud Trabeam voluptatem animi nimiam laetitiam dicit eandem, quam ille Caecilianus, qui omnibus laetitiis laetum esse se narrat. Atque etiam valítudinem, vires, vacuitatem doloris non propter utilitatem solum, sed etiam ipsas propter se expetemus. Quorum omnium quae sint notitiae, quae quidem significentur rerum vocabulis, quaeque cuiusque vis et natura sit mox videbimus.
Tum ille: Tu autem cum ipse tantum librorum habeas, quos hic tandem requiris? At iam decimum annum in spelunca iacet. Non enim, si malum est dolor, carere eo malo satis est ad bene vivendum. Duo enim genera quae erant, fecit tria.
Prioris generis est docilitas, memoria; Hic ambiguo ludimur. Sed haec in pueris; Est tamen ea secundum naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur quam superiora omnia. Tertium autem omnibus aut maximis rebus iis, quae secundum naturam sint, fruentem vivere. De vacuitate doloris eadem sententia erit. Illa enim, quae prosunt aut quae nocent, aut bona sunt aut mala, quae sint paria necesse est. Tum ille timide vel potius verecunde: Facio, inquit. Quid igitur dubitamus in tota eius natura quaerere quid sit effectum? Istic sum, inquit. Modo etiam paulum ad dexteram de via declinavi, ut ad Pericli sepulcrum accederem.
Nihilne te delectat umquam -video, quicum loquar-, te igitur, Torquate, ipsum per se nihil delectat? Et ille ridens: Age, age, inquit,-satis enim scite me nostri sermonis principium esse voluisti-exponamus adolescenti,. Nam si +omnino nos+ neglegemus, in Aristonea vitia incidemus et peccata obliviscemurque quae virtuti ipsi principia dederimus; Atqui reperies, inquit, in hoc quidem pertinacem; -delector enim, quamquam te non possum, ut ais, corrumpere, delector, inquam, et familia vestra et nomine. Itaque quantum adiit periculum! ad honestatem enim illum omnem conatum suum referebat, non ad voluptatem. Et hunc idem dico, inquieta sed ad virtutes et ad vitia nihil interesse. Sit sane ista voluptas.
Earum etiam rerum, quas terra gignit, educatio quaedam et perfectio est non dissimilis animantium. Nam illud vehementer repugnat, eundem beatum esse et multis malis oppressum. Quis hoc dicit? Ac tamen, ne cui loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam. Si enim Zenoni licuit, cum rem aliquam invenisset inusitatam, inauditum quoque ei rei nomen inponere, cur non liceat Catoni? Magni enim aestimabat pecuniam non modo non contra leges, sed etiam legibus partam. Quae animi affectio suum cuique tribuens atque hanc, quam dico.
De vacuitate doloris eadem sententia erit. Quae cum dixisset, finem ille.
Luxuriam non reprehendit, modo sit vacua infinita cupiditate et timore. Non ego tecum iam ita iocabor, ut isdem his de rebus, cum L. Sed fortuna fortis; At quicum ioca seria, ut dicitur, quicum arcana, quicum occulta omnia? Non autem hoc: igitur ne illud quidem. Respondeat totidem verbis. Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. Audax negotium, dicerem impudens, nisi hoc institutum postea translatum ad philosophos nostros esset.
Theophrastum tamen adhibeamus ad pleraque, dum modo plus in virtute teneamus, quam ille tenuit, firmitatis et roboris. Quae dici eadem de ceteris virtutibus possunt, quarum omnium fundamenta vos in voluptate tamquam in aqua ponitis. Tu vero, inquam, ducas licet, si sequetur; Expectoque quid ad id, quod quaerebam, respondeas. Nam neque virtute retinetur ille in vita, nec iis, qui sine virtute sunt, mors est oppetenda. Num igitur eum postea censes anxio animo aut sollicito fuisse? Eam si varietatem diceres, intellegerem, ut etiam non dicente te intellego; Quonam, inquit, modo? Pollicetur certe. Ut proverbia non nulla veriora sint quam vestra dogmata. Is ita vivebat, ut nulla tam exquisita posset inveniri voluptas, qua non abundaret. An est aliquid, quod te sua sponte delectet? Iam in altera philosophiae parte. Cetera illa adhibebat, quibus demptis negat se Epicurus intellegere quid sit bonum.
At multis malis affectus. At iam decimum annum in spelunca iacet. Vadem te ad mortem tyranno dabis pro amico, ut Pythagoreus ille Siculo fecit tyranno? Quid ad utilitatem tantae pecuniae? Sin kakan malitiam dixisses, ad aliud nos unum certum vitium consuetudo Latina traduceret. Eorum enim est haec querela, qui sibi cari sunt seseque diligunt. Fadio Gallo, cuius in testamento scriptum esset se ab eo rogatum ut omnis hereditas ad filiam perveniret. Erillus autem ad scientiam omnia revocans unum quoddam bonum vidit, sed nec optimum nec quo vita gubernari possit. Prioris generis est docilitas, memoria; Illud quaero, quid ei, qui in voluptate summum bonum ponat, consentaneum sit dicere. Iam quae corporis sunt, ea nec auctoritatem cum animi partibus, comparandam et cognitionem habent faciliorem. Cum audissem Antiochum, Brute, ut solebam, cum M.
Ea, quae dialectici nunc tradunt et docent, nonne ab illis instituta sunt aut inventa sunt? Itaque nostrum est-quod nostrum dico, artis est-ad ea principia, quae accepimus. Sequitur disserendi ratio cognitioque naturae; Primum in nostrane potestate est, quid meminerimus? Invidiosum nomen est, infame, suspectum. Hic nihil fuit, quod quaereremus. Intellegi quidem, ut propter aliam quampiam rem, verbi gratia propter voluptatem, nos amemus; Universa enim illorum ratione cum tota vestra confligendum puto. Tollenda est atque extrahenda radicitus. Is es profecto tu. Summum a vobis bonum voluptas dicitur. Quid, quod homines infima fortuna, nulla spe rerum gerendarum, opifices denique delectantur historia?
Quae rursus dum sibi evelli ex ordine nolunt, horridiores evadunt, asperiores, duriores et oratione et moribus. Quoniam igitur, ut medicina valitudinis, navigationis gubernatio, sic vivendi ars est prudente, necesse est eam quoque ab aliqua re esse constitutam et profectam.
Quae autem natura suae primae institutionis oblita est? Conclusum est enim contra Cyrenaicos satis acute, nihil ad Epicurum. At vero illa, quae Peripatetici, quae Stoici dicunt, semper tibi in ore sunt in iudiciis, in senatu. Effluit igitur voluptas corporis et prima quaeque avolat saepiusque relinquit causam paenitendi quam recordandi. Et ille ridens: Video, inquit, quid agas; Nam aliquando posse recte fieri dicunt nulla expectata nec quaesita voluptate. Hoc Hieronymus summum bonum esse dixit. Itaque ab his ordiamur.
Summum a vobis bonum voluptas dicitur. De maximma autem re eodem modo, divina mente atque natura mundum universum et eius maxima partis administrari. Eam tum adesse, cum dolor omnis absit; Quod non faceret, si in voluptate summum bonum poneret. Dicimus aliquem hilare vivere; Illa videamus, quae a te de amicitia dicta sunt. Restatis igitur vos; Dicam, inquam, et quidem discendi causa magis, quam quo te aut Epicurum reprehensum velim.
Quae enim cupiditates a natura proficiscuntur, facile explentur sine ulla iniuria, quae autem inanes sunt, iis parendum non est. Prioris generis est docilitas, memoria; Itaque homo in primis ingenuus et gravis, dignus illa familiaritate Scipionis et Laelii, Panaetius, cum ad Q. Hoc non est positum in nostra actione. Nec hoc ille non vidit, sed verborum magnificentia est et gloria delectatus. Vides igitur te aut ea sumere, quae non concedantur, aut ea, quae etiam concessa te nihil iuvent. Neque enim civitas in seditione beata esse potest nec in discordia dominorum domus; Iam enim adesse poterit. Non ego tecum iam ita iocabor, ut isdem his de rebus, cum L. Non quaeritur autem quid naturae tuae consentaneum sit, sed quid disciplinae. Concinnus deinde et elegans huius, Aristo, sed ea, quae desideratur, a magno philosopho, gravitas, in eo non fuit; Honestum igitur id intellegimus, quod tale est, ut detracta omni utilitate sine ullis praemiis fructibusve per se ipsum possit iure laudari. Cum autem assumpta ratío est, tanto in dominatu locatur, ut omnia illa prima naturae hulus tutelae subiciantur. Huius, Lyco, oratione locuples, rebus ipsis ielunior.
Cuius similitudine perspecta in formarum specie ac dignitate transitum est ad honestatem dictorum atque factorum. Quod eo liquidius faciet, si perspexerit rerum inter eas verborumne sit controversia. Tu vero, inquam, ducas licet, si sequetur; At multis se probavit. Quid est, quod ab ea absolvi et perfici debeat? Nec enim, dum metuit, iustus est, et certe, si metuere destiterit, non erit;
Quid turpius quam sapientis vitam ex insipientium sermone pendere? Hic Speusippus, hic Xenocrates, hic eius auditor Polemo, cuius illa ipsa sessio fuit, quam videmus. Fortes viri voluptatumne calculis subductis proelium ineunt, sanguinem pro patria profundunt, an quodam animi ardore atque impetu concitati? Obscura, inquit, quaedam esse confiteor, nec tamen ab illis ita dicuntur de industria, sed inest in rebus ipsis obscuritas.
Vide ne ista sint Manliana vestra aut maiora etiam, si imperes quod facere non possim. Videmus igitur ut conquiescere ne infantes quidem possint. Nobis aliter videtur, recte secusne, postea; Nam quid possumus facere melius? Explanetur igitur. Mene ergo et Triarium dignos existimas, apud quos turpiter loquare? Sin tantum modo ad indicia veteris memoriae cognoscenda, curiosorum.
Tubulum fuisse, qua illum, cuius is condemnatus est rogatione, P. Quae duo sunt, unum facit. An vero, inquit, quisquam potest probare, quod perceptfum, quod. In qua quid est boni praeter summam voluptatem, et eam sempiternam? Miserum hominem! Si dolor summum malum est, dici aliter non potest. Quid paulo ante, inquit, dixerim nonne meministi, cum omnis dolor detractus esset, variari, non augeri voluptatem? Ita cum ea volunt retinere, quae superiori sententiae conveniunt, in Aristonem incidunt; Tibi hoc incredibile, quod beatissimum. Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. Sed quot homines, tot sententiae; Est enim effectrix multarum et magnarum voluptatum. Vides igitur te aut ea sumere, quae non concedantur, aut ea, quae etiam concessa te nihil iuvent.
Quae tamen a te agetur non melior, quam illae sunt, quas interdum optines. Virtutis, magnitudinis animi, patientiae, fortitudinis fomentis dolor mitigari solet. Pauca mutat vel plura sane; Ac tamen, ne cui loco non videatur esse responsum, pauca etiam nunc dicam ad reliquam orationem tuam. Quare si potest esse beatus is, qui est in asperis reiciendisque rebus, potest is quoque esse. Restincta enim sitis stabilitatem voluptatis habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est. Idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sententia. Quarum cum una sit, qua mores conformari putantur, differo eam partem, quae quasi stirps ets huius quaestionis. Sin kakan malitiam dixisses, ad aliud nos unum certum vitium consuetudo Latina traduceret. Quippe: habes enim a rhetoribus;
Illud quaero, quid ei, qui in voluptate summum bonum ponat, consentaneum sit dicere. Fatebuntur Stoici haec omnia dicta esse praeclare, neque eam causam Zenoni desciscendi fuisse. Nec lapathi suavitatem acupenseri Galloni Laelius anteponebat, sed suavitatem ipsam neglegebat; Dolor ergo, id est summum malum, metuetur semper, etiamsi non aderit; Idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sententia. Ex quo intellegitur officium medium quiddam esse, quod neque in bonis ponatur neque in contrariis. Itaque mihi non satis videmini considerare quod iter sit naturae quaeque progressio. Immo istud quidem, inquam, quo loco quidque, nisi iniquum postulo, arbitratu meo. Hanc in motu voluptatem -sic enim has suaves et quasi dulces voluptates appellat-interdum ita extenuat, ut M. Nam et a te perfici istam disputationem volo, nec tua mihi oratio longa videri potest. Possumusne ergo in vita summum bonum dicere, cum id ne in cena quidem posse videamur? Res enim se praeclare habebat, et quidem in utraque parte. Et quidem iure fortasse, sed tamen non gravissimum est testimonium multitudinis. Quo tandem modo?
Itaque in rebus minime obscuris non multus est apud eos disserendi labor. Quod vestri non item. Sin te auctoritas commovebat, nobisne omnibus et Platoni ipsi nescio quem illum anteponebas? Sed ne, dum huic obsequor, vobis molestus sim. Nec mihi illud dixeris: Haec enim ipsa mihi sunt voluptati, et erant illa Torquatis. In eo autem voluptas omnium Latine loquentium more ponitur, cum percipitur ea, quae sensum aliquem moveat, iucunditas. An me, inquis, tam amentem putas, ut apud imperitos isto modo loquar? Itaque primos congressus copulationesque et consuetudinum instituendarum voluntates fieri propter voluptatem; Quos quidem tibi studiose et diligenter tractandos magnopere censeo. Si vero id etiam explanare velles apertiusque diceres nihil eum fecisse nisi voluptatis causa, quo modo eum tandem laturum fuisse existimas?
Quis istud possit, inquit, negare? Omnia contraria, quos etiam insanos esse vultis. Cum autem venissemus in Academiae non sine causa nobilitata spatia, solitudo erat ea, quam volueramus. Sed in ceteris artibus cum dicitur artificiose, posterum quodam modo et consequens putandum est, quod illi §pigennhmatikÒn appellant; Ita ne hoc quidem modo paria peccata sunt. Quid, si non modo utilitatem tibi nullam afferet, sed iacturae rei familiaris erunt faciendae, labores suscipiendi, adeundum vitae periculum? Utrum enim sit voluptas in iis rebus, quas primas secundum naturam esse diximus, necne sit ad id, quod agimus, nihil interest. Sed ad bona praeterita redeamus. Scrupulum, inquam, abeunti; Quia nec honesto quic quam honestius nec turpi turpius. Verba tu fingas et ea dicas, quae non sentias? Quis istud, quaeso, nesciebat?
Nam qui valitudinem aestimatione aliqua dignam iudicamus neque eam tamen in bonis ponimus, idem censemus nullam esse tantam aestimationem, ut ea virtuti anteponatur.
Theophrasti igitur, inquit, tibi liber ille placet de beata vita?
Apud ceteros autem philosophos, qui quaesivit aliquid, tacet; Me ipsum esse dicerem, inquam, nisi mihi viderer habere bene cognitam voluptatem et satis firme conceptam animo atque comprehensam. Quaesita enim virtus est, non quae relinqueret naturam, sed quae tueretur. Minime vero probatur huic disciplinae, de qua loquor, aut iustitiam aut amicitiam propter utilitates adscisci aut probari. Dici enim nihil potest verius. Quin etiam ferae, inquit Pacuvius, quíbus abest, ad praécavendum intéllegendi astútia, iniecto terrore mortis horrescunt. Restatis igitur vos; Rationis enim perfectio est virtus; Putabam equidem satis, inquit, me dixisse. Illis videtur, qui illud non dubitant bonum dicere -; Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt. Aliter enim explicari, quod quaeritur, non potest.
Varietates autem iniurasque fortunae facile veteres philosophorum praeceptis instituta vita superabat. Si quae forte-possumus. An vero displicuit ea, quae tributa est animi virtutibus tanta praestantia? Huic ego, si negaret quicquam interesse ad beate vivendum quali uteretur victu, concederem, laudarem etiam; Quos nisi redarguimus, omnis virtus, omne decus, omnis vera laus deserenda est. Est, ut dicis, inquit; Sin autem ad animum, falsum est, quod negas animi ullum esse gaudium, quod non referatur ad corpus. Quod autem patrocinium aut quae ista causa est voluptatis, quae nec testes ullos e claris viris nec laudatores poterit adhibere?
Et quidem, inquit, vehementer errat; Non est enim vitium in oratione solum, sed etiam in moribus. Stulti autem malorum memoria torquentur, sapientes bona praeterita grata recordatione renovata delectant. Simus igitur contenti his. Laboro autem non sine causa; Sensibus enim ornavit ad res percipiendas idoneis, ut nihil aut non multum adiumento ullo ad suam confirmationem indigerent; Hic quoque suus est de summoque bono dissentiens dici vere Peripateticus non potest. Zenonis est, inquam, hoc Stoici. Sed nimis multa. Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit? Quid enim mihi potest esse optatius quam cum Catone, omnium virtutum auctore, de virtutibus disputare? Huic verbo omnes, qui ubique sunt, qui Latine sciunt, duas res subiciunt, laetitiam in animo, commotionem suavem iucunditatis in corpore. Suo genere perveniant ad extremum;
An nisi populari fama? Incommoda autem et commoda-ita enim estmata et dustmata appello-communia esse voluerunt, paria noluerunt. Primum cur ista res digna odio est, nisi quod est turpis? Tollitur beneficium, tollitur gratia, quae sunt vincla concordiae. Et tamen ego a philosopho, si afferat eloquentiam, non asperner, si non habeat, non admodum flagitem. Aliud igitur esse censet gaudere, aliud non dolere. Id Sextilius factum negabat. Quis non odit sordidos, vanos, leves, futtiles? Semovenda est igitur voluptas, non solum ut recta sequamini, sed etiam ut loqui deceat frugaliter. Cognitio autem haec est una nostri, ut vim corporis animique norimus sequamurque eam vitam, quae rebus iis ipsis perfruatur. Quid, quod homines infima fortuna, nulla spe rerum gerendarum, opifices denique delectantur historia? Perfecto enim et concluso neque virtutibus neque amicitiis usquam locum esse, si ad voluptatem omnia referantur, nihil praeterea est magnopere dicendum. Et hunc idem dico, inquieta sed ad virtutes et ad vitia nihil interesse. Restat locus huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, quam, si voluptas summum sit bonum, affirmatis nullam omnino fore.
Neutrum vero, inquit ille. Cuius similitudine perspecta in formarum specie ac dignitate transitum est ad honestatem dictorum atque factorum. Zenonis est, inquam, hoc Stoici. Potius inflammat, ut coercendi magis quam dedocendi esse videantur. Hoc est vim afferre, Torquate, sensibus, extorquere ex animis cognitiones verborum, quibus inbuti sumus. Quo tandem modo? Gracchum patrem non beatiorem fuisse quam fillum, cum alter stabilire rem publicam studuerit, alter evertere. Semper enim ex eo, quod maximas partes continet latissimeque funditur, tota res appellatur. Quem ad modum quis ambulet, sedeat, qui ductus oris, qui vultus in quoque sit? Qui bonum omne in virtute ponit, is potest dicere perfici beatam vitam perfectione virtutis; Perfecto enim et concluso neque virtutibus neque amicitiis usquam locum esse, si ad voluptatem omnia referantur, nihil praeterea est magnopere dicendum. Ut scias me intellegere, primum idem esse dico voluptatem, quod ille don. Et hunc idem dico, inquieta sed ad virtutes et ad vitia nihil interesse.
Sed in ceteris artibus cum dicitur artificiose, posterum quodam modo et consequens putandum est, quod illi §pigennhmatikÒn appellant; Praetereo multos, in bis doctum hominem et suavem, Hieronymum, quem iam cur Peripateticum appellem nescio. Id enim ille summum bonum eu)qumi/an et saepe a)qambi/an appellat, id est animum terrore liberum. Dat enim id nobis solitudo, quod si qui deus diceret, numquam putarem me in Academia tamquam philosophum disputaturum. Non quaero, quid dicat, sed quid convenienter possit rationi et sententiae suae dicere. Nec vero alia sunt quaerenda contra Carneadeam illam sententiam. Ait enim se, si uratur, Quam hoc suave! dicturum. Aliter homines, aliter philosophos loqui putas oportere? Nunc dicam de voluptate, nihil scilicet novi, ea tamen, quae te ipsum probaturum esse confidam. Ex quo intellegitur idem illud, solum bonum esse, quod honestum sit, idque esse beate vivere: honeste, id est cum virtute, vivere.
Quid, si non modo utilitatem tibi nullam afferet, sed iacturae rei familiaris erunt faciendae, labores suscipiendi, adeundum vitae periculum? Si ista mala sunt, in quae potest incidere sapiens, sapientem esse non esse ad beate vivendum satis. Traditur, inquit, ab Epicuro ratio neglegendi doloris. Respondent extrema primis, media utrisque, omnia omnibus. Quare attende, quaeso. Quid est igitur, cur ita semper deum appellet Epicurus beatum et aeternum? Illa videamus, quae a te de amicitia dicta sunt. Quasi vero aut concedatur in omnibus stultis aeque magna esse vitia, et eadem inbecillitate et inconstantia L.
Apud imperitos tum illa dicta sunt, aliquid etiam coronae datum; Quaeque de virtutibus dicta sunt, quem ad modum eae semper voluptatibus inhaererent, eadem de amicitia dicenda sunt. Non ego tecum iam ita iocabor, ut isdem his de rebus, cum L. Vide, quaeso, rectumne sit. Ita fit ut, quanta differentia est in principiis naturalibus, tanta sit in finibus bonorum malorumque dissimilitudo. Quia dolori non voluptas contraria est, sed doloris privatio. Quam ob rem utique idem faciunt, ut si laevam partem neglegerent, dexteram tuerentur, aut ipsius animi, ut fecit Erillus, cognitionem amplexarentur, actionem relinquerent. Cur igitur, inquam, res tam dissimiles eodem nomine appellas?
At ille pellit, qui permulcet sensum voluptate. Portenta haec esse dicit, neque ea ratione ullo modo posse vivi; Quid enim? Aliter enim nosmet ipsos nosse non possumus. Ex quo intellegitur nec intemperantiam propter se esse fugiendam temperantiamque expetendam, non quia voluptates fugiat, sed quia maiores consequatur. Morbo gravissimo affectus, exul, orbus, egens, torqueatur eculeo: quem hunc appellas, Zeno? Naturales divitias dixit parabiles esse, quod parvo esset natura contenta. Sed quid ages tandem, si utilitas ab amicitia, ut fit saepe, defecerit?
Itaque hic ipse iam pridem est reiectus; -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. Poterat autem inpune; Hoc loco discipulos quaerere videtur, ut, qui asoti esse velint, philosophi ante fiant. Portenta haec esse dicit, neque ea ratione ullo modo posse vivi;
Illa enim, quae prosunt aut quae nocent, aut bona sunt aut mala, quae sint paria necesse est.
Respondeat totidem verbis. Quae cum dixissem, Habeo, inquit Torquatus, ad quos ista referam, et, quamquam aliquid ipse poteram, tamen invenire malo paratiores. Cum autem venissemus in Academiae non sine causa nobilitata spatia, solitudo erat ea, quam volueramus. Et si in ipsa gubernatione neglegentia est navis eversa, maius est peccatum in auro quam in palea. Si longus, levis; Idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sententia. Sed ego in hoc resisto; Ad eas enim res ab Epicuro praecepta dantur. Dolor ergo, id est summum malum, metuetur semper, etiamsi non aderit; Cum autem assumpta ratío est, tanto in dominatu locatur, ut omnia illa prima naturae hulus tutelae subiciantur. Nam si amitti vita beata potest, beata esse non potest. Id enim volumus, id contendimus, ut officii fructus sit ipsum officium.
Tubulo putas dicere? Nihilne te delectat umquam -video, quicum loquar-, te igitur, Torquate, ipsum per se nihil delectat? Ait enim se, si uratur, Quam hoc suave! dicturum. Sin kakan malitiam dixisses, ad aliud nos unum certum vitium consuetudo Latina traduceret. Ita similis erit ei finis boni, atque antea fuerat, neque idem tamen; Ea possunt paria non esse.
Cumque ipsa virtus efficiat ita beatam vitam, ut beatior esse non possit, tamen quaedam deesse sapientibus tum, cum sint beatissimi;
Non dolere, inquam, istud quam vim habeat postea videro; Sed nonne merninisti licere mihi ista probare, quae sunt a te dicta? Recte, inquit, intellegis. Quis enim confidit semper sibi illud stabile et firmum permansurum, quod fragile et caducum sit? Tanti autem aderant vesicae et torminum morbi, ut nihil ad eorum magnitudinem posset accedere. Nam et ille apud Trabeam voluptatem animi nimiam laetitiam dicit eandem, quam ille Caecilianus, qui omnibus laetitiis laetum esse se narrat. Hanc se tuus Epicurus omnino ignorare dicit quam aut qualem esse velint qui honestate summum bonum metiantur. Quid ad utilitatem tantae pecuniae? Vestri haec verecundius, illi fortasse constantius. Unum nescio, quo modo possit, si luxuriosus sit, finitas cupiditates habere. Atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, definitio est. Quam illa ardentis amores excitaret sui! Cur tandem? Quae cum dixisset paulumque institisset, Quid est?
Sed isti ipsi, qui voluptate et dolore omnia metiuntur, nonne clamant sapienti plus semper adesse quod velit quam quod nolit? Sed residamus, inquit, si placet. Ergo adhuc, quantum equidem intellego, causa non videtur fuisse mutandi nominis. Ergo ita: non posse honeste vivi, nisi honeste vivatur? Tantum dico, magis fuisse vestrum agere Epicuri diem natalem, quam illius testamento cavere ut ageretur. Ita fit illa conclusio non solum vera, sed ita perspicua, ut dialectici ne rationem quidem reddi putent oportere: si illud, hoc;
Hoc ipsum elegantius poni meliusque potuit. Respondent extrema primis, media utrisque, omnia omnibus. In eo autem voluptas omnium Latine loquentium more ponitur, cum percipitur ea, quae sensum aliquem moveat, iucunditas. Ita est quoddam commune officium sapientis et insipientis, ex quo efficitur versari in iis, quae media dicamus. At vero si ad vitem sensus accesserit, ut appetitum quendam habeat et per se ipsa moveatur, quid facturam putas? Hos contra singulos dici est melius. Satisne igitur videor vim verborum tenere, an sum etiam nunc vel Graece loqui vel Latine docendus? Dempta enim aeternitate nihilo beatior Iuppiter quam Epicurus; Atqui haec patefactio quasi rerum opertarum, cum quid quidque sit aperitur, definitio est. Nam diligi et carum esse iucundum est propterea, quia tutiorem vitam et voluptatem pleniorem efficit. Sed tu, ut dignum est tua erga me et philosophiam voluntate ab adolescentulo suscepta, fac ut Metrodori tueare liberos. Sed si duo honesta proposita sint, alterum cum valitudine, alterum cum morbo, non esse dubium, ad utrum eorum natura nos ipsa deductura sit.
Itaque hic ipse iam pridem est reiectus; Sin autem est in ea, quod quidam volunt, nihil impedit hanc nostram comprehensionem summi boni.
Que Manilium, ab iisque M.
Ita, quem ad modum in senatu semper est aliquis, qui interpretem postulet, sic, isti nobis cum interprete audiendi sunt. Nos grave certamen belli clademque tenemus, Graecia quam Troiae divino numine vexit, Omniaque e latis rerum vestigia terris. Is enim percontando atque interrogando elicere solebat eorum opiniones, quibuscum disserebat, ut ad ea, quae ii respondissent, si quid videretur, diceret. Et quidem, Cato, hanc totam copiam iam Lucullo nostro notam esse oportebit; Stoici restant, ei quidem non unam aliquam aut alteram rem a nobis, sed totam ad se nostram philosophiam transtulerunt; Quid autem habent admirationis, cum prope accesseris? Ita finis bonorum existit secundum naturam vivere sic affectum, ut optime is affici possit ad naturamque accommodatissime. Erat enim res aperta.
Polemoni et iam ante Aristoteli ea prima visa sunt, quae paulo ante dixi. Quorum sine causa fieri nihil putandum est.
Atque his de rebus et splendida est eorum et illustris oratio. Expectoque quid ad id, quod quaerebam, respondeas.
Quo invento omnis ab eo quasi capite de summo bono et malo disputatio ducitur. Quid enim possumus hoc agere divinius?
Nam Metrodorum non puto ipsum professum, sed, cum appellaretur ab Epicuro, repudiare tantum beneficium noluisse; Ut proverbia non nulla veriora sint quam vestra dogmata. Atque his de rebus et splendida est eorum et illustris oratio. Quae adhuc, Cato, a te dicta sunt, eadem, inquam, dicere posses, si sequerere Pyrrhonem aut Aristonem. Videsne, ut haec concinant? Illa sunt similia: hebes acies est cuipiam oculorum, corpore alius senescit; Sed hoc sane concedamus. Si quicquam extra virtutem habeatur in bonis. Respondebo me non quaerere, inquam, hoc tempore quid virtus efficere possit, sed quid constanter dicatur, quid ipsum a se dissentiat. Sed quid minus probandum quam esse aliquem beatum nec satis beatum?
Hic ambiguo ludimur. Nulla erit controversia. Murenam te accusante defenderem. Iam id ipsum absurdum, maximum malum neglegi. Haec igitur Epicuri non probo, inquam. Ergo infelix una molestia, fellx rursus, cum is ipse anulus in praecordiis piscis inventus est?
Virtutis, magnitudinis animi, patientiae, fortitudinis fomentis dolor mitigari solet. His singulis copiose responderi solet, sed quae perspicua sunt longa esse non debent.
Hoc unum Aristo tenuit: praeter vitia atque virtutes negavit rem esse ullam aut fugiendam aut expetendam. Ita similis erit ei finis boni, atque antea fuerat, neque idem tamen; Sed haec in pueris; Primum divisit ineleganter; Egone quaeris, inquit, quid sentiam? Quid enim ab antiquis ex eo genere, quod ad disserendum valet, praetermissum est? Et nemo nimium beatus est;
Collige omnia, quae soletis: Praesidium amicorum. Utilitatis causa amicitia est quaesita. Erit enim instructus ad mortem contemnendam, ad exilium, ad ipsum etiam dolorem. Nec enim ignoras his istud honestum non summum modo, sed etiam, ut tu vis, solum bonum videri. Iam doloris medicamenta illa Epicurea tamquam de narthecio proment: Si gravis, brevis; Quorum altera prosunt, nocent altera. Verum hoc loco sumo verbis his eandem certe vim voluptatis Epicurum nosse quam ceteros. Pungunt quasi aculeis interrogatiunculis angustis, quibus etiam qui assentiuntur nihil commutantur animo et idem abeunt, qui venerant. Istius modi autem res dicere ornate velle puerile est, plane autem et perspicue expedire posse docti et intellegentis viri. Ex quo, id quod omnes expetunt, beate vivendi ratio inveniri et comparari potest.
Ita fit, ut duo genera propter se expetendorum reperiantur, unum, quod est in iis, in quibus completar illud extremum, quae sunt aut animi aut corporis; Quis tibi ergo istud dabit praeter Pyrrhonem, Aristonem eorumve similes, quos tu non probas?
Nec tamen ullo modo summum pecudis bonum et hominis idem mihi videri potest. Quibusnam praeteritis? Tubulo putas dicere? Itaque a sapientia praecipitur se ipsam, si usus sit, sapiens ut relinquat. Illi enim inter se dissentiunt. Commoda autem et incommoda in eo genere sunt, quae praeposita et reiecta diximus; Sed quid ages tandem, si utilitas ab amicitia, ut fit saepe, defecerit? Venit enim mihi Platonis in mentem, quem accepimus primum hic disputare solitum; Murenam te accusante defenderem. Non prorsus, inquit, omnisque, qui sine dolore sint, in voluptate, et ea quidem summa, esse dico. Nam si pravitatem inminutionemque corporis propter se fugiendam putamus, cur non etiam, ac fortasse magis, propter se formae dignitatem sequamur?
Aristoteles, Xenocrates, tota illa familia non dabit, quippe qui valitudinem, vires, divitias, gloriam, multa alia bona esse dicant, laudabilia non dicant.
Nihilo magis. Scio enim esse quosdam, qui quavis lingua philosophari possint; Possumusne hic scire qualis sit, nisi contulerimus inter nos, cum finem bonorum dixerimus, quid finis, quid etiam sit ipsum bonum? Omnes, qui non sint sapientes, aeque miseros esse, sapientes omnes summe beatos, recte facta omnia aequalia, omnia peccata paria; Tum ille timide vel potius verecunde: Facio, inquit. Hunc ipsum Zenonis aiunt esse finem declarantem illud, quod a te dictum est, convenienter naturae vivere. Igitur ne dolorem quidem. Pauca mutat vel plura sane;
At ille non pertimuit saneque fidenter: Istis quidem ipsis verbis, inquit; Sed memento te, quae nos sentiamus, omnia probare, nisi quod verbis aliter utamur, mihi autem vestrorum nihil probari. Sed ea mala virtuti magnitudine obruebantur. In parvis enim saepe, qui nihil eorum cogitant, si quando iis ludentes minamur praecipitaturos alicunde, extimescunt. Quae animi affectio suum cuique tribuens atque hanc, quam dico. Eadem nunc mea adversum te oratio est. Audeo dicere, inquit.
Nos cum te, M. Ubi ut eam caperet aut quando? Nam ante Aristippus, et ille melius. An est aliquid, quod te sua sponte delectet? Sed eum qui audiebant, quoad poterant, defendebant sententiam suam. Quod cum dixissent, ille contra. Alii rursum isdem a principiis omne officium referent aut ad voluptatem aut ad non dolendum aut ad prima illa secundum naturam optinenda.
Quid, cum fictas fabulas, e quibus utilitas nulla elici potest, cum voluptate legimus? At ego quem huic anteponam non audeo dicere; Quae dici eadem de ceteris virtutibus possunt, quarum omnium fundamenta vos in voluptate tamquam in aqua ponitis. Id est enim, de quo quaerimus. Videamus igitur sententias eorum, tum ad verba redeamus. Age, inquies, ista parva sunt. Quae dici eadem de ceteris virtutibus possunt, quarum omnium fundamenta vos in voluptate tamquam in aqua ponitis. An dolor longissimus quisque miserrimus, voluptatem non optabiliorem diuturnitas facit? Istam voluptatem perpetuam quis potest praestare sapienti? Graece donan, Latine voluptatem vocant.
Sin est etiam corpus, ista explanatio naturae nempe hoc effecerit, ut ea, quae ante explanationem tenebamus, relinquamus. Nihilo magis. Ac tamen hic mallet non dolere. Deque his rebus satis multa in nostris de re publica libris sunt dicta a Laelio. At hoc in eo M. Nam si beatus umquam fuisset, beatam vitam usque ad illum a Cyro extructum rogum pertulisset. Quod quidem iam fit etiam in Academia. Ergo opifex plus sibi proponet ad formarum quam civis excellens ad factorum pulchritudinem? Dat enim intervalla et relaxat. Fatebuntur Stoici haec omnia dicta esse praeclare, neque eam causam Zenoni desciscendi fuisse.
Utram tandem linguam nescio? Sed nimis multa. Quid est igitur, cur ita semper deum appellet Epicurus beatum et aeternum? Quia dolori non voluptas contraria est, sed doloris privatio. Is enim, qui occultus et tectus dicitur, tantum abest ut se indicet, perficiet etiam ut dolere alterius improbe facto videatur. Id enim volumus, id contendimus, ut officii fructus sit ipsum officium. Hoc ipsum elegantius poni meliusque potuit. In qua quid est boni praeter summam voluptatem, et eam sempiternam? Videsne, ut haec concinant? Confecta res esset. At vero si ad vitem sensus accesserit, ut appetitum quendam habeat et per se ipsa moveatur, quid facturam putas? Miserum hominem! Si dolor summum malum est, dici aliter non potest. Vos autem cum perspicuis dubia debeatis illustrare, dubiis perspicua conamini tollere. Ut pulsi recurrant?
Nam quibus rebus efficiuntur voluptates, eae non sunt in potestate sapientis.
Sed potestne rerum maior esse dissensio? Quis tibi ergo istud dabit praeter Pyrrhonem, Aristonem eorumve similes, quos tu non probas?
Mihi, inquam, qui te id ipsum rogavi? Et ille ridens: Age, age, inquit,-satis enim scite me nostri sermonis principium esse voluisti-exponamus adolescenti,. Duarum enim vitarum nobis erunt instituta capienda. Traditur, inquit, ab Epicuro ratio neglegendi doloris. Tamen aberramus a proposito, et, ne longius, prorsus, inquam, Piso, si ista mala sunt, placet. Te autem hortamur omnes, currentem quidem, ut spero, ut eos, quos novisse vis, imitari etiam velis. Cum autem in quo sapienter dicimus, id a primo rectissime dicitur. At quicum ioca seria, ut dicitur, quicum arcana, quicum occulta omnia? Quod cum dixissent, ille contra. Semper enim ex eo, quod maximas partes continet latissimeque funditur, tota res appellatur. Non ego tecum iam ita iocabor, ut isdem his de rebus, cum L. Nam de isto magna dissensio est.
Quid, quod homines infima fortuna, nulla spe rerum gerendarum, opifices denique delectantur historia? Aliter enim explicari, quod quaeritur, non potest. Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere. Audax negotium, dicerem impudens, nisi hoc institutum postea translatum ad philosophos nostros esset. Itaque hic ipse iam pridem est reiectus; Laboro autem non sine causa; Quid enim mihi potest esse optatius quam cum Catone, omnium virtutum auctore, de virtutibus disputare? Sed tu istuc dixti bene Latine, parum plane.
Tenesne igitur, inquam, Hieronymus Rhodius quid dicat esse summum bonum, quo putet omnia referri oportere? Est tamen ea secundum naturam multoque nos ad se expetendam magis hortatur quam superiora omnia. Immo sit sane nihil melius, inquam-nondum enim id quaero-, num propterea idem voluptas est, quod, ut ita dicam, indolentia? Res tota, Torquate, non doctorum hominum, velle post mortem epulis celebrari memoriam sui nominis. Si longus, levis; Hi curatione adhibita levantur in dies, valet alter plus cotidie, alter videt.
Non perfecti autem homines et tamen ingeniis excellentibus praediti excitantur saepe gloria, quae habet speciem honestatis et similitudinem. Bonum incolumis acies: misera caecitas.
Hoc positum in Phaedro a Platone probavit Epicurus sensitque in omni disputatione id fieri oportere. Conclusum est enim contra Cyrenaicos satis acute, nihil ad Epicurum. Satis est ad hoc responsum. Sextilio Rufo, cum is rem ad amicos ita deferret, se esse heredem Q. Ut enim consuetudo loquitur, id solum dicitur honestum, quod est populari fama gloriosum. Et ille ridens: Video, inquit, quid agas; Et non ex maxima parte de tota iudicabis?
Quae duo sunt, unum facit. Graece donan, Latine voluptatem vocant. Egone quaeris, inquit, quid sentiam? Cum sciret confestim esse moriendum eamque mortem ardentiore studio peteret, quam Epicurus voluptatem petendam putat. An eiusdem modi? Quarum ambarum rerum cum medicinam pollicetur, luxuriae licentiam pollicetur. Qui si ea, quae dicit, ita sentiret, ut verba significant, quid inter eum et vel Pyrrhonem vel Aristonem interesset? Quod quidem iam fit etiam in Academia. Hic quoque suus est de summoque bono dissentiens dici vere Peripateticus non potest. Venit ad extremum; Teneo, inquit, finem illi videri nihil dolere.
Atque haec contra Aristippum, qui eam voluptatem non modo summam, sed solam etiam ducit, quam omnes unam appellamus voluptatem. Vitae autem degendae ratio maxime quidem illis placuit quieta. Quia, cum a Zenone, inquam, hoc magnifice tamquam ex oraculo editur: Virtus ad beate vivendum se ipsa contenta est, et Quare? Comprehensum, quod cognitum non habet? Si longus, levis dictata sunt. Nemo nostrum istius generis asotos iucunde putat vivere.
Magna laus. Dicuntur ista, Cato, magnifice, inquam, sed videsne verborum gloriam tibi cum Pyrrhone et cum Aristone, qui omnia exaequant, esse communem? De qua Epicurus quidem ita dicit, omnium rerum, quas ad beate vivendum sapientia comparaverit, nihil esse maius amicitia, nihil uberius, nihil iucundius. Venit enim mihi Platonis in mentem, quem accepimus primum hic disputare solitum; Equidem, sed audistine modo de Carneade? Quibus autem in rebus tanta obscuratio non fit, fieri tamen potest, ut id ipsum, quod interest, non sit magnum. Quod si ita sit, cur opera philosophiae sit danda nescio. Quid ad utilitatem tantae pecuniae?
Cum salvum esse flentes sui respondissent, rogavit essentne fusi hostes. Materiam vero rerum et copiam apud hos exilem, apud illos uberrimam reperiemus. Reperiam multos, vel innumerabilis potius, non tam curiosos nec tam molestos, quam vos estis, quibus, quid velim, facile persuadeam. Videmusne ut pueri ne verberibus quidem a contemplandis rebus perquirendisque deterreantur? Mihi, inquam, qui te id ipsum rogavi? Quid Zeno? Si ad corpus pertinentibus, rationes tuas te video compensare cum istis doloribus, non memoriam corpore perceptarum voluptatum; Quid est enim aliud esse versutum? Sed haec quidem liberius ab eo dicuntur et saepius.
Philosophi autem in suis lectulis plerumque moriuntur. Ergo in bestiis erunt secreta e voluptate humanarum quaedam simulacra virtutum, in ipsis hominibus virtus nisi voluptatis causa nulla erit? Tamen aberramus a proposito, et, ne longius, prorsus, inquam, Piso, si ista mala sunt, placet. Levatio igitur vitiorum magna fit in iis, qui habent ad virtutem progressionis aliquantum. Sed fac ista esse non inportuna; Ita nemo beato beatior. Nunc omni virtuti vitium contrario nomine opponitur. Nam si amitti vita beata potest, beata esse non potest. Sed ille, ut dixi, vitiose. Id mihi magnum videtur.
Nam nisi hoc optineatur, id solum bonum esse, quod honestum sit, nullo modo probari possit beatam vitam virtute effici.
Bonum integritas corporis: misera debilitas. Vos autem cum perspicuis dubia debeatis illustrare, dubiis perspicua conamini tollere. Tubulo putas dicere? Nihil est enim, de quo minus dubitari possit, quam et honesta expetenda per se et eodem modo turpia per se esse fugienda. At vero si ad vitem sensus accesserit, ut appetitum quendam habeat et per se ipsa moveatur, quid facturam putas? Quid, cum volumus nomina eorum, qui quid gesserint, nota nobis esse, parentes, patriam, multa praeterea minime necessaria? Sic, et quidem diligentius saepiusque ista loquemur inter nos agemusque communiter. Quid interest, nisi quod ego res notas notis verbis appello, illi nomina nova quaerunt, quibus idem dicant? Itaque nostrum est-quod nostrum dico, artis est-ad ea principia, quae accepimus. Peccata autem partim esse tolerabilia, partim nullo modo, propterea quod alia peccata plures, alia pauciores quasi numeros officii praeterirent.
Fortes viri voluptatumne calculis subductis proelium ineunt, sanguinem pro patria profundunt, an quodam animi ardore atque impetu concitati? Quod enim dissolutum sit, id esse sine sensu, quod autem sine sensu sit, id nihil ad nos pertinere omnino. Octavio fuit, cum illam severitatem in eo filio adhibuit, quem in adoptionem D. Placet igitur tibi, Cato, cum res sumpseris non concessas, ex illis efficere, quod velis? Tum ille timide vel potius verecunde: Facio, inquit. Bonum liberi: misera orbitas. Incommoda autem et commoda-ita enim estmata et dustmata appello-communia esse voluerunt, paria noluerunt. Quid interest, nisi quod ego res notas notis verbis appello, illi nomina nova quaerunt, quibus idem dicant?
Sed ad illum redeo. Te ipsum, dignissimum maioribus tuis, voluptasne induxit, ut adolescentulus eriperes P. Quae contraria sunt his, malane? Non semper, inquam; Nam, ut sint illa vendibiliora, haec uberiora certe sunt. Et si in ipsa gubernatione neglegentia est navis eversa, maius est peccatum in auro quam in palea. Ergo illi intellegunt quid Epicurus dicat, ego non intellego? Ab his oratores, ab his imperatores ac rerum publicarum principes extiterunt.
Quod vestri quidem vel optime disputant, nihil opus esse eum, qui philosophus futurus sit, scire litteras. Sed fortuna fortis; Praeterea et appetendi et refugiendi et omnino rerum gerendarum initia proficiscuntur aut a voluptate aut a dolore. Quid ergo? Fortitudinis quaedam praecepta sunt ac paene leges, quae effeminari virum vetant in dolore. Idem iste, inquam, de voluptate quid sentit? Quis non odit sordidos, vanos, leves, futtiles? Consequentia exquirere, quoad sit id, quod volumus, effectum. Vadem te ad mortem tyranno dabis pro amico, ut Pythagoreus ille Siculo fecit tyranno?
Neque solum ea communia, verum etiam paria esse dixerunt. Neque enim disputari sine reprehensione nec cum iracundia aut pertinacia recte disputari potest. Aut, si esses Orestes, Pyladem refelleres, te indicares et, si id non probares, quo minus ambo una necaremini non precarere? Hoc unum Aristo tenuit: praeter vitia atque virtutes negavit rem esse ullam aut fugiendam aut expetendam. Sed ad bona praeterita redeamus. Inquit, respondet: Quia, nisi quod honestum est, nullum est aliud bonum! Non quaero iam verumne sit;
Omnesque eae sunt genere quattuor, partibus plures, aegritudo, formido, libido, quamque Stoici communi nomine corporis et animi ¾donÆn appellant, ego malo laetitiam appellare, quasi gestientis animi elationem voluptariam. Eorum enim omnium multa praetermittentium, dum eligant aliquid, quod sequantur, quasi curta sententia;
Itaque illa non dico me expetere, sed legere, nec optare, sed sumere, contraria autem non fugere, sed quasi secernere. Non potes ergo ista tueri, Torquate, mihi crede, si te ipse et tuas cogitationes et studia perspexeris; Quid enim necesse est, tamquam meretricem in matronarum coetum, sic voluptatem in virtutum concilium adducere? Immo sit sane nihil melius, inquam-nondum enim id quaero-, num propterea idem voluptas est, quod, ut ita dicam, indolentia? Licet hic rursus ea commemores, quae optimis verbis ab Epicuro de laude amicitiae dicta sunt. Bona autem corporis huic sunt, quod posterius posui, similiora. Uterque enim summo bono fruitur, id est voluptate. Et tamen ego a philosopho, si afferat eloquentiam, non asperner, si non habeat, non admodum flagitem. Et si in ipsa gubernatione neglegentia est navis eversa, maius est peccatum in auro quam in palea. Quid de Platone aut de Democrito loquar? Est autem a te semper dictum nec gaudere quemquam nisi propter corpus nec dolere.
Restat locus huic disputationi vel maxime necessarius de amicitia, quam, si voluptas summum sit bonum, affirmatis nullam omnino fore.
Sed quamvis comis in amicis tuendis fuerit, tamen, si haec vera sunt-nihil enim affirmo-, non satis acutus fuit. Tum Piso: Quoniam igitur aliquid omnes, quid Lucius noster? Cognitio autem haec est una nostri, ut vim corporis animique norimus sequamurque eam vitam, quae rebus iis ipsis perfruatur. Bona autem corporis huic sunt, quod posterius posui, similiora. Cuius quidem, quoniam Stoicus fuit, sententia condemnata mihi videtur esse inanitas ista verborum.
Restincta enim sitis stabilitatem voluptatis habet, inquit, illa autem voluptas ipsius restinctionis in motu est. Easdemne res? Sed plane dicit quod intellegit. Sin laboramus, quis est, qui alienae modum statuat industriae? Aberat omnis dolor, qui si adesset, nec molliter ferret et tamen medicis plus quam philosophis uteretur. Sed quid ages tandem, si utilitas ab amicitia, ut fit saepe, defecerit? Nec tamen ille erat sapiens quis enim hoc aut quando aut ubi aut unde? Quam ob rem tandem, inquit, non satisfacit?
Tamen a proposito, inquam, aberramus. Maximeque eos videre possumus res gestas audire et legere velle, qui a spe gerendi absunt confecti senectute. Primum non saepe, deinde quae est ista relaxatio, cum et praeteriti doloris memoria recens est et futuri atque inpendentis torquet timor? Num igitur dubium est, quin, si in re ipsa nihil peccatur a superioribus, verbis illi commodius utantur? Quas enim kakaw Graeci appellant, vitia malo quam malitias nominare. Age, inquies, ista parva sunt. Quia dolori non voluptas contraria est, sed doloris privatio. Verum hoc idem saepe faciamus. Aliena dixit in physicis nec ea ipsa, quae tibi probarentur; Summum ením bonum exposuit vacuitatem doloris; Numquam hoc ita defendit Epicurus neque Metrodorus aut quisquam eorum, qui aut saperet aliquid aut ista didicisset. Sit sane ista voluptas. Nihilne est in his rebus, quod dignum libero aut indignum esse ducamus? Iis igitur est difficilius satis facere, qui se Latina scripta dicunt contemnere.
Cum sciret confestim esse moriendum eamque mortem ardentiore studio peteret, quam Epicurus voluptatem petendam putat.
Uterque enim summo bono fruitur, id est voluptate. Sint ista Graecorum; Negat enim tenuissimo victu, id est contemptissimis escis et potionibus, minorem voluptatem percipi quam rebus exquisitissimis ad epulandum. Sed eum qui audiebant, quoad poterant, defendebant sententiam suam. Quis animo aequo videt eum, quem inpure ac flagitiose putet vivere? Nihil acciderat ei, quod nollet, nisi quod anulum, quo delectabatur, in mari abiecerat. Praeclare Laelius, et recte sofñw, illudque vere: O Publi, o gurges, Galloni! es homo miser, inquit. Sic enim maiores nostri labores non fugiendos tristissimo tamen verbo aerumnas etiam in deo nominaverunt. In ipsa enim parum magna vis inest, ut quam optime se habere possit, si nulla cultura adhibeatur. Tum ille: Ain tandem? Levatio igitur vitiorum magna fit in iis, qui habent ad virtutem progressionis aliquantum.
Qui-vere falsone, quaerere mittimus-dicitur oculis se privasse; Nam si beatus umquam fuisset, beatam vitam usque ad illum a Cyro extructum rogum pertulisset. Facile pateremur, qui etiam nunc agendi aliquid discendique causa prope contra naturam vígillas suscipere soleamus. Cur post Tarentum ad Archytam? Maximas vero virtutes iacere omnis necesse est voluptate dominante. Nobis Heracleotes ille Dionysius flagitiose descivisse videtur a Stoicis propter oculorum dolorem.
Nam adhuc, meo fortasse vitio, quid ego quaeram non perspicis. Multoque hoc melius nos veriusque quam Stoici. Praeclare hoc quidem. Nec enim, omnes avaritias si aeque avaritias esse dixerimus, sequetur ut etiam aequas esse dicamus. Sin autem est in ea, quod quidam volunt, nihil impedit hanc nostram comprehensionem summi boni. Quodsi Graeci leguntur a Graecis isdem de rebus alia ratione compositis, quid est, cur nostri a nostris non legantur?
Et saepe officium est sapientis desciscere a vita, cum sit beatissimus, si id oportune facere possit, quod est convenienter naturae. Utrum igitur tibi litteram videor an totas paginas commovere? Iam id ipsum absurdum, maximum malum neglegi. Quodsi vultum tibi, si incessum fingeres, quo gravior viderere, non esses tui similis; Hanc quoque iucunditatem, si vis, transfer in animum; Cuius quidem, quoniam Stoicus fuit, sententia condemnata mihi videtur esse inanitas ista verborum. Nam si +omnino nos+ neglegemus, in Aristonea vitia incidemus et peccata obliviscemurque quae virtuti ipsi principia dederimus; Illud non continuo, ut aeque incontentae. Sed est forma eius disciplinae, sicut fere ceterarum, triplex: una pars est naturae, disserendi altera, vivendi tertia. Quin etiam ferae, inquit Pacuvius, quíbus abest, ad praécavendum intéllegendi astútia, iniecto terrore mortis horrescunt. Si autem id non concedatur, non continuo vita beata tollitur.
Illum mallem levares, quo optimum atque humanissimum virum, Cn. Audax negotium, dicerem impudens, nisi hoc institutum postea translatum ad philosophos nostros esset. Sed hoc summum bonum, quod tertia significatione intellegitur, eaque vita, quae ex summo bono degitur, quia coniuncta ei virtus est. Paria sunt igitur. Summus dolor plures dies manere non potest? Itaque hoc frequenter dici solet a vobis, non intellegere nos, quam dicat Epicurus voluptatem. Minime vero, inquit ille, consentit. Nec enim absolvi beata vita sapientis neque ad exitum perduci poterit, si prima quaeque bene ab eo consulta atque facta ipsius oblivione obruentur. Qui-vere falsone, quaerere mittimus-dicitur oculis se privasse;
Expectoque quid ad id, quod quaerebam, respondeas. Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis. Quid enim possumus hoc agere divinius? Et si turpitudinem fugimus in statu et motu corporis, quid est cur pulchritudinem non sequamur? Idem fecisset Epicurus, si sententiam hanc, quae nunc Hieronymi est, coniunxisset cum Aristippi vetere sententia. Quid enim? Sed quid minus probandum quam esse aliquem beatum nec satis beatum? Non quam nostram quidem, inquit Pomponius iocans; Nam si +omnino nos+ neglegemus, in Aristonea vitia incidemus et peccata obliviscemurque quae virtuti ipsi principia dederimus; Positum est a nostris in iis esse rebus, quae secundum naturam essent, non dolere; Velut ego nunc moveor.
Praeclarae mortes sunt imperatoriae; Tum mihi Piso: Quid ergo? Summus dolor plures dies manere non potest? Sed quot homines, tot sententiae; Peccata paria. -, sed ut hoc iudicaremus, non esse in iis partem maximam positam beate aut secus vivendi. Conclusum est enim contra Cyrenaicos satis acute, nihil ad Epicurum. Obsecro, inquit, Torquate, haec dicit Epicurus?
Et quidem illud ipsum non nimium probo et tantum patior, philosophum loqui de cupiditatibus finiendis.
Ita ceterorum sententiis semotis relinquitur non mihi cum Torquato, sed virtuti cum voluptate certatio. Ergo hoc quidem apparet, nos ad agendum esse natos. Atque ita re simpliciter primo collocata reliqua subtilius persequentes corporis bona facilem quandam rationem habere censebant; Quae quidem res efficit, ne necesse sit isdem de rebus semper quasi dictata decantare neque a commentariolis suis discedere. Inde sermone vario sex illa a Dipylo stadia confecimus. Poterat autem inpune; Tum ille: Tu autem cum ipse tantum librorum habeas, quos hic tandem requiris? Quare hoc videndum est, possitne nobis hoc ratio philosophorum dare. Nam si quae sunt aliae, falsum est omnis animi voluptates esse e corporis societate. Quam illa ardentis amores excitaret sui! Cur tandem?